Skip to main content

Full text of "1983 0012 HOBBIT"

See other formats 







KEER UE 









Maandblad voor hobby -elektronici 








INBRAAK- MAOA 
ALARM (3) KC 

de voeding > _/ computer” 
BENT TTN FLUKE 






Ko Le [af e _ nieuwe serie 
{ me Uden 








De volgende handelaren leveren onderdelen en hebben printfilms: 


Groningen: 


Radio Okaphone 

Oude Ebbingestraat 60 
9712 HL GRONINGEN 
(050) 126819 


Friesland: 


Terpstra Elektronica 
Grote Breedstraat 12 
9101 KJ DOKKUM 
(05190) 4000 


TV Technische dienst Drachten BV 
Noordkade 83 

9203 CH DRACHTEN 

(05120) 1309 


Radio Soepboer 

Weerd 5 

8911 HL LEEUWARDEN 
(058) 124630 


Drenthe: 


Radio Baas 
Groningerstraat 73 
9401 JB ASSEN 
(05920) 12563 
Schutstraat 61-63 


Crescendo Elektronica Emmen BV 
Hoofdstraat 5 

7811 EA EMMEN 

(05910) 13580 


E.T.B. Boven 
Hoofdstraat 90/92 
7941 AL MEPPEL 
(05220) 51332 


Van Veen Electronica 

Runde Z.Z. 51 

7881 HN EMMER-COMPASCUUM 
(05912) 4186 


Overijssel: 





V.d. Sande 
Hengelosestraat 176 
7521 AK ENSCHEDE 
(053) 350396 


Delta Electronics 
Noordweg 32 
8262 BS KAMPEN 


Radiovo Electronics 
Kerkstraat 41 

7442 EB NIJVERDAL 
(05486) 12728 


Fakkert Electronica 

Thomas a Kempisstraat 126 
8022 AC ZWOLLE 

(05200) 32357 


Gelderland: 


Radio te Kaat 
Jansbuitensingel 2 
6811 AA ARNHEM 
(085) 432445 


Hobby Service Shop 
C. Bosch BV 
Proosdijerveldweg 5 
6713 CK EDE 
(08380) 17211 


Veluwse Elektronika Service 
Fokko Kortlangstraat 140 
3853 KJ ERMELO 

(03410) 12786 


Technica BV 
v. Welderenstraat 103 
6511 MG NIJMEGEN 
(080) 225210 


Bergsoft Zaltbommel 

Bloemkeshof 80 

Postbus 98, 5300 AB ZALTBOMMEL 
(04180) 4749 


Utrecht: 


Karsen elektronica service BV 
Herenweg 35-37 

3513 CB UTRECHT 

(030) 311336 


Radiocentrum BV 
Vinkeburgstraat 6 
3512 AB UTRECHT 
(030) 319636 


Noord-Holland: 


Elektron 

Laat 38 

1811 EJ ALKMAAR 
(072) 113180 


Muco 

Bilderdijkstraat 124 
1053 KZ AMSTERDAM 
(020) 183781 


Asian electronics 
Papaverhoek 32 

1032 JZ AMSTERDAM 
(020) 327514 


Radio Rotor 
Kinkerstraat 55 

1053 DE AMSTERDAM 
(020) 125759 


R&H 
Derkinderenstraat 98 
1061 VX AMSTERDAM 
(020) 137019 


Televersum 
Simonskerkestraat 11 
1069 HP AMSTERDAM 
(020) 197663 


Valkenberg 

Kinkerstraat 208 

1053 EM AMSTERDAM 
(020) 184022 


Radio Velt 
Huizerweg 50 
1402 AD BUSSUM 
(02159) 17315 


Radio v. Wijngaarden 
Weverstraat 68 

1790 AC DEN BURG (TEXEL) 
(02220) 2695 


Elab Components Supply 
Service 

Wadenzeestr. 80 

1784 VD DEN HELDER 
(02230) 12000 


Fa. Riton Elektronica 
Binnenweg 197 

2101 JJ HEEMSTEDE 
(023) 282573 


Radio Gooiland 
Langestraat 197 

1211 GX HILVERSUM 
(035) 43333 


Zuid-Holland: 


Zoutman Electronics 
Hoofdstraat 122 

2406 GM ALPHEN A/D RIJN 
(01720) 75858 


Service Shop 

Hooftstraat 311 

2406 GK ALPHEN A/D RIJN 
(01720) 74888 


Goris Elektronica 
Binnen Watersioot 18a 
2611 BK DELFT 
(015) 130489 


Fa. Stuut en Bruin 
Prinsegracht 34 

2512 GA DEN HAAG 
(070) 604993 


Fa. Kok Electronica 
Nw. Beestenmarkt 20 
2312 CH LEIDEN 
(071) 149345 


DIL-Electronica 

Jan Ligthartstr. 59-61 
3083 AC ROTTERDAM 
(010) 854213 


SCS-elektronica 
Industrieweg 36 

2382 NW ZOETERWOUDE 
(071) 410302 


Fa. Elgro/Miero-mind bv 
Broekzijdeweg 124 

2725 PE ZOETERMEER 
(079) 314533 


Noord-Brabant: 


Rein de Jong BV 

Korte Bosstraat 4 

4611 MA BERGEN OP ZOOM 
(01640) 36028 


H. Dijkhuizen 

Pr. Bernhardstraat 25 
5281 JH BOXTEL 
(04116) 72953 


Ben van Dijk 
Boschmeersingel 119 
5223 HH DEN BOSCH 
(073) 216232 


De Boer Electronica 
Kleine Berg 39-41 
5611 JS EINDHOVEN 
(040) 448827 


Elektron 
Linkensweg 64 
5341 CV OSS 


A.V. 48 uur printservice 
Molenstraat 8 
5421 KG GEMERT 


John Geerts Productions 
Viermunastraat 34 
5421 BW GEMERT 


Limburg: 


Nysten Elektronica 

Burg. Lemmensstraat 125a 
6163 JD GELEEN 

(04494) 45547 


De Jong Electronica 
Akerstraat 21 
6411 GW HEERLEN 
(045) 716829 


Rapeco 

St. Nicolaasstraat 48a 
6211 NP MAASTRICHT 
(043) 19021 


Jansen Elektronica 
St. Jozefslaan 1 
6006 JC WEERT 
(04950) 36782 





België 





Amarex. Transistorstraat 1 
3590 - HAMONT 
(011) 445156 


Jego Elektronica 

Pr. Albrechtlaan 52 
B3800 ST. TRUIDEN 
(011) 680089 





Hob-bit 11/83 


SEL 
Hob-bít 


Maandblad voor 
hobby-elektronica 


Uitgave van: 

Kluwer Technische Tijdschriften BV 
Postbus 23, 7400 GA Deventer 
Tel.: 05700-91911 

Telex 49540 


Redactie: 05700-91694) 

H. ten Bosch, hoofdredacteur 

J. Schouten, eindredacteur 

W. van Bussel, ing. J. P. A. van Prooijen 
M. Verstrepen (redactie België) 


Advertenties: 
reserveringen: 05700-91476 
betalingen: 05700-91484 


Advertentie-opdrachten worden uitgevoerd overeen- 
komstig onze leveringsvoorwaarden gedeponeerd ter 
Griffie van de Arrondissementsrechtbanken en de 
Kamers van Koophandel. 


Abonnementen en losse nummers 
Jaarabonnement: f 44,95 (incl. 4% BTW) Nederland 
F 850 (incl. BTW) België 

Buitenland op aanvraag 

Losse nummers: f 4,50 (incl. 4% BTW) Nederland 
F 85 (incl. BTW) België 


Een abonnement loopt van januari tot en met de- 
cember en kan elk gewenst moment ingaan. 

Bij opgave in de loop van het kalenderjaar wordt 
slechts een deel van de abonnementsprijs berekend 
(in België altijd de eerstvolgende 12 maanden). 


Betaling 
Nieuwe abonnees ontvangen een stortings-acceptgi- 
rokaart. 


Opzegging abonnementen 

Beëindiging van het abonnement kan uitsluitend 
schriftelijk geschieden, uiterlijk 2 maanden vóór het 
einde van het kalenderjaar, nadien vindt automatisch 
verlenging plaats. 


Telefoonnummers 
Opgave abonnementen 05700-91488 
Adreswijzigingen + betalingen 05700-91463 


België 
Verantwoordelijk uitgever voor België: 
Dirk Apers, Eeuwfeestlaan 138, 2500 Lier 


besteladres: 
Van Putlei 33, 2000 Antwerpen, tel: (03) 2387986 


Hob-bit verschijnt 11x per jaar. 
De in Hob-bit opgenomen schema's en bouwbe- 
schrijvingen zijn uitsluitend bestemd voor huishoude- 


A Nan de redactie 


Pleidooi voor integratie 


Door de enorme vlucht die de computer- 
techniek heeft genomen, is er in het 
elektronica-vakgebied een scheiding in 
een drietal groepen ontstaan. 

De historisch gezien eerste groep is die 
van de traditionele elektronica-hobbyist. 
Deze houdt zich bezig met het bouwen 
en, in sommige ‘gevorderde’ gevallen, 
ontwerpen van schakelingen op het ge- 
bied van radiotechniek, auto-elektronica, 
audio enz. Kortom: de lezer van een 
blad als Hob-bit. 

Groep nummer twee is ontstaan na de 
introductie van de microcomputer en be- 
staat uit computer-geïnteresseerden. On- 
der hen vallen bijv. de leden van de 
computer-gebruikersverenigingen. De 
verbinding tussen voornoemde groepen 
wordt gevormd door diegenen die vanuit 
een technisch oogpunt belang stellen in 
de computer. Het gaat deze mensen dui- 
delijk niet alleen om de toepassingen, 
maar ook om het gebruik van compo- 
nenten en technieken. Omdat in het al- 
gemeen wordt verondersteld dat compu- 
ters ingewikkeld zijn, is de laatste groep 
relatief klein. Helaas, want juist deze 
hobbyisten kunnen bijdragen tot een ver- 
breding van de belangstelling van beide 
andere groepen. 


Veel computer-gebruikers zijn niet geïn- 
teresseerd in de fascinerende techniek 
die achter hun micro steekt. En de 
meeste praktijkbeoefenaars van de elek- 
tronica schrikken terug voor het moeilijke 
‘gezicht’ van de eveneens boeiende 
computer. 

De toegankelijkheid van beide groepen 
m.b.t. documentatie is meer dan vol- 
doende, zelfs als alle verenigings- en 
clubbladen buiten beschouwing worden 
gelaten. Er worden in de Nederlandse 
taal voldoende tijdschriften in beide inte- 
ressesferen uitgegeven. 

Het zou een goede zaak zijn voor de ge- 
hele elektronica als alle partijen zich wat 
meer voor elkaar zouden gaan interesse- 
ren. Een financiële beperking is er nau- 
welijks meer, na de drastische prijsdaling 
van de hobby-computer. Bovendien kan 
iedere computer-gebruiker in zijn huis 
best een bouwontwerp gebruiken uit één 
van de hobbybladen. 

Wellicht dat door wat meer belangstelling 
voor elkaar een hoop wanbegrip en on- 
begrip kan worden voorkomen. leder 
heeft natuurlijk zijn eigen vak en interes- 
se, maar een te grote specialisatie leidt 
onherroepelijk tot ‘oogklepvorming’. 

En bij dat laatste heeft niemand belang... 


Albert Balvers a 


Jg 














lijk en experimenteel gebruik — (octrooiwet) Van de redactie 3 Meettechniek 
‘Het auteursrecht t.a.v. de redactionele inhoud van Multimeter-pionier FLUKE met 
dit tijdschrift wordt voorbehouden. Bouwontwerpen š i 8 
Ongeautoriseerde verveelvuldiging en/of openbaar- pe nieuwe serie handmultimeters 7 
making van het geheel of gedeelten daarvan op wel- Inbraakalarm (3): goede voeding 
ke wijze ook is verboden. © 1983 onontbeerlijk 4 Computerisef 
‘Het verlenen van toestemming tot publicatie in dit Sinusijkbron: laat u niet om de tuin - 
tijdschrift houdt in dat de auteur de uitgever, met uit- | leiden! 11 Atari 600XL: de computer voor het 
sluiting van ieder ander, onherroepelijk machtigt de Gelijkspanningsijkbron: aanvullin | zin 
bij of krachtens de Auteurswet door derden verschul- ol p Rin J g 15 hele ge 35 
digde vergoeding voor kopiëren te innen of daartoe p J i à z 
in en buiten rechte op te treden en dat de auteur er | Frequentie-ijkbron: de derde in Audi 
mee instemt dat de uitgever deze volmacht over- onze serie 19 udio Actueel 47, 48 
draagt aan de door auteurs- en uitgeversvertegen- -jį f 
woordigers bestuurde Stichting Reprorecht, tot welke ej en pins controle 
overdracht de uitgever zich zijnerzijds verbindt en ‚van stroombereik multimeters 23 
dat deze Stichting aan de te innen gelden een in KPrintboormachineregeling: ontwerp Test 
overeenstemming met haar statuten en reglementen met goedkope voeding 97 n à 
bepaalde bestemming geeft. Elektronische oren: de signal Onkyo EQ-08: de grafische 

, equalizer in de praktijk 53 
lid NOTU, Nederlandse Organisatie tracer 31 
van Tijdschrift-Uitgevers F Programmeerbare ennen 
En A van de Periodieke vak referentiespanning 39 Hobjes 56 
ISSN CIEE Eai? Muziek met de ZX 81 49 

3 


Hob-bit 11/83 






` 


onontbeerlijk 


De voedingsschakeling van een inbraak- 
alarm moet van goede kwaliteit zijn. De 
meeste valse alarmmeldingen worden 
veroorzaakt door een slechte voeding. 
Naast een betrouwbare voeding is een 
noodstroomvoorziening nodig. Immers, 
de inbraakinstallatie zal ook moeten kun- 
nen werken als het lichtnet onverhoopt 
uitvalt. Een ‘gangreserve’ van ca 48 uren 
is onmisbaar. Anders hoeft een inbreker 
maar te proberen het lichtnet uit te scha- 
kelen en hij wordt geconfronteerd met 
een waardeloze (behalve voor hem!) 
alarminstallatie. 


In andere gevallen kan het lichtnet van 
buitenaf, door storing, wel eens uitvallen 
en dat zou een goede gelegenheid zijn 
om waardevolle spullen uit een ander- 
mans woning te halen. 

Omdat een noodstroomvoorziening 
noodzakelijk is, dient er ook een schake- 
ling te zijn die de noodstroom contro- 
leert. Het kan best zijn dat ergens een 
zekering defect is geraakt en dat de ac- 
cu begint te ontladen, zonder dat we dat 
merken. 


Om aan alle genoemde eventualiteiten 
het hoofd te kunnen bieden, in een be- 
trouwbare schakeling, is het blokschema 
volgens fig. 1 opgezet. 

Via een transformator (trafo) wordt de la- 
ge wisselspanning eerst gelijkgericht en 
afgevlakt. Daarna volgt spanningsstabili- 
satie. 

Via een begrenzer wordt daaruit de accu 
gevoed. De accu voedt op zijn beurt, als 
voedingsbuffer, de hele alarminstallatie. 
Over het systeem is een accuspannings- 
detector geschakeld. Deze geeft een 
akoestisch alarm als de accuspanning 
onder een bepaalde minimumwaarde 
komt (ca 11,5 V). 


gelijkrichter 


+ 
af vlakking 





stabilisatie 


Rt In de twee voorgaande nummers van Hob-bit 
is een inbraakalarmbesproken dat bestaat 
uit een speciale detector (HB 164) en een 
geheugen/alarmgeverschakeling (HB 165). 
Om het geheel betrouwbaar|te laten 
functioneren, is een goede voeding 
onontbeerlijk, waarvan welde 
bouwbeschrijving hieronder laten volgen. 


Goede voeding 


naar accu 
begrenzer O 


accu- 
spannings- 
detector ; 
optisch / 
akoestisch 
alarm 


Fig. 1. Een accuspanningsdetector is nodig om te controleren of de accu wel vol is. 


Complete voeding 


Fig. 2 geeft het schakelschema van de 


complete voeding. 

Deze voeding kan ook worden gebruikt 
voor andere schakelingen die met ca 14 
V moeten worden gevoed vanuit een ac- 
cu. 

Op de ingang wordt een 15 V wissel- 
spanningssignaal aangeboden. C1 is 
aangebracht om stoorspanningen te on- 
derdrukken. 


Diode D1 t/m D4 zorgen voor bruggelijk- 
richting, terwijl elco C2 zorgt voor af- 
vlakking. 

IC1 stabiliseert de afgevlakte spanning 
op 15 V. Deze spanning is net te hoog 
voor een accu en zal vernieling, vanwe- 


ge overlading, tot gevolg kunnen heb- 
ben. Om dat te verhinderen, is diode D5 
aangebracht. Deze diode voorkomt bo- 
vendien dat, als het lichtnet uitvalt, de 
accu IC1 kan ‘terugvoeden’. 

Omdat de meeste accu's niet te snel 
mogen worden geladen, is weerstand R1 
aangebracht. De waarde van deze weer- 
stand wordt bepaald door de maximale 
laadstroom. 


Door 14,5 V te delen op de maximaal 
toegestane laadstroom wordt de theoreti- 
sche waarde voor R1 gevonden. In de 
praktijk wordt de dichtstbij liggende (bo- 
ven-)waarde genomen. Bij onbekendheid 
van de maximale laadstroom kan de ge- 
geven richtwaarde worden aangehou- 
den. De begrenzing vindt in dat geval 





Inbraakalarm 
(deel 3 en slot) 








4 


Hob-bit 11/83 








Fig. 3. In serie met de primaire trafowikkeling 
wordt een zekering geplaatst. 


plaats door de trafo, die niet meer dan 
500 mA kan leveren. Bij een grotere se- 
cundaire trafostroom zal uiteraard de 
maximale laadstroom van de accu kun- 
nen toenemen. 

IC1 zorgt altijd voor een begrenzing van 
1 A. 


In fig. 2 is IC2 verantwoordelijk voor de 
bewaking van de minimale accuspan- 
ning. Als deze beneden ca 11,5 V komt, 
zal T1 gaan geleiden en licht diode D8 
op. 

Tussen de collector van T1 en de nul 
kan eventueel een 12 V zoemer worden 
geplaatst, die dan dienst doet als akoes- 
tisch alarm. 

Op de ingang van de schakeling volgens 
fig. 2 kan de trafoschakeling volgens fig. 
3 worden aangebracht. Een lichtnetscha- 
kelaar is hier meestal onnodig. 


Print 


Fig. 4 geeft de layout voor de print, 


waarop de schakeling volgens fig. 2 kan 
worden bevestigd. 

De bijbehorende componentenopstelling 
geeft fig. 5, terwijl de kopfoto een indruk 
geeft van de compleet gebouwde print. 
Ter verduidelijking van de externe aan- 
sluitingen, rond de voedingsprint, geeft 
fig. 6 daarvan een schema. 

Voor zekering Z kan een 500 mA à 1 A 
(trage) zekering worden genomen. De 
trafo moet 500 mA secundair kunnen le- 
veren. 








Fig. 4. De layout voor fig. 2. De schaal is hier 1:1 en het aanzicht is van de soldeerzijde. 


Als R1 niet voor begrenzing zorgt, doet 
de trafo dat wel op 500 mA. Een secun- 
daire trafostroom groter dan 1 A heeft 
geen nut, omdat IC1 de stroom altijd op 
1 A begrenst. 

Tot slot geeft fig. 7 de opstelling van de 
complete alarminstallatie. 

Bij print HB 164 zijn gemakshalve 


slechts 3 alarmcontacten getekend. Bij 
print HB 165 is de extra drukknop voor 
alarmgeverreset weggelaten. 

Voor meerdere alarmcircuits is steeds 
per circuit een extra print HB 164 en HB 
165 nodig. 

In het vorige deel van de bouwbeschrij- 


ving is reeds uiteengezet welk deel van p> 


Fig. 5. De componentenopstelling van de schakeling volgens fig. 2, op de layout van fig. 4. 





8 


zn 


l | 
ANVEN NENN 











Hob-bit 11/83 








Z 
1A traag 


naar HB 164 
en HB 165 





Fig. 6. De printen worden direct vanuit de accu gevoed via korte dikke draden. 


de HB 165-schakeling wèl en welk deel 
dan nìet extra nodig is. Uiteraard is 
steeds slechts één print HB 166 nodig. 
Bouw de printen deugdelijk en zorg voor 
korte draden. Bouw het geheel met voe- 
ding èn accu in een metalen kast. Deze 
kast kan het beste worden geaard om 
stoorspanningen te vermijden. 

Uiteraard moet de kast met een speciale 
sleutel zijn af te sluiten. 





weerstanden: 







=ar O 
R2 = 27 kQ 5/10 W (zie tekst) 
R3 = 6,8 KO 





R5 = 22 kO 








C1 c onSatoren: 





000 uF/25 V 
C3 = 100 uFA 10 v a 






Babs 


C1 = LED mood 






1 gestabilsator i in 






Epe duar | in line 





pverige com 







Het is handig om in serie met het akoes- | 1 print HB 165 Mponenten: 

tische buitenalarm een aan/uitschakelaar | 6 Printpenn 

op te nemen, die uiteraard ook in de me- C-voet en, 1 mm rond 

talen kast wordt geplaatst. 1 koel‘ ved en pin ‚ dual in line 
1 moertje Ms 


Plaats, tot slot, als de installatie goed 
werkt, bij alle toegangsdeuren (naar bui- 
ten) een mededeling dat het pand is be- 
veiligd door een elektronisch alarm! Dat 
werkt preventief. 


boutje M3x 10 mm 





Fig. 7. De complete alarminstallatie bestaat uit 3 printen. In rust trekt de schakeling totaal ca 14 mA. 


Z 
1A traag 








sirene 











Hob-bit 11/83 


Z Meettechniek 


Je staat er in eerste instantie niet bij stil, maar als je zo bezig bent in je 
huis, kom je er achter hoe vaak bij een doe-het-zelf klusje een 
multimeter eigenlijk goede diensten zou kunnen bewijzen. Een 
handmultimeter is zeer nuttig als er een deurbelcircuit moet worden 
getest, of als de bedrading van het elektronische bewakingssysteem 
moet worden gecontroleerd, om maar even een dwarsstraat te noemen. 
Als leék is het absoluut onmogelijk een goed beeld te krijgen van wat 
er zoal op het gebied van multimeters te koop is. In de praktijk 
trouwens ook een ondoenlijke zaak, aangezien het aanbod 
overweldigend is. Voor u is het op dit moment voldoende om te weten 
dat er in feite twee groepen multimeters zijn: de analoge en de digitale. 
Inspelend op de behoefte van de minder ontwikkelde hobbyist heeft 
John Fluke Mfg Co., Inc., sinds 1949 de multimeter-‘pionier’ bij uitstek, 
een volkomen nieuw concept ontwikkeld. Een geslaagd huwelijk tussen 
de zeer eenvoudige en goedkope soorten met de betrekkelijk dure 
instrumenten met professionele specificaties. En, wat de ideale 
multimeter een grote stap dichterbij brengt, een combinatie van 
analoge en digitale indicatie. 


VOA En 


4 CRU 





De nieuwe 70-serie van Fluke, want daar 
gaat het hier om, is specifiek ontworpen 
voor massaproduktie en combineert een 
eenvoudige bediening - functiekeuze 
vindt plaats d.m.v. een 8-standenschake- 
laar - met voor de hobbyist aantrekkelij- 
ke eigenschappen, waaronder enige 
nieuwe. Maar daar komen we straks uit- 
voeriger op terug. 

De 7-serie bestaat uit drie instrumenten 
die qua uiterlijk en constructie duidelijk 
tot dezelfde familie behoren. Het basis- 
model is de 73. In oplopende volgorde 
van prestatie volgen daarop de modellen 
75 en 77. 


Een van de nieuwe eigenschappen is de 
extra ‘analoge’ indicator waarmee alle in- 
strumenten van de 70-serie zijn uitge- 
rust. Deze indicator bestaat uit een 32- 
segments rij-display waarvan de uitlezing 
25 maal per seconde wordt aangepast 
(10x sneller dan de digitale uitlezing). 
Door deze voorziening zijn de instrumen- 
ten uit de 70-serie ook geschikt voor het 
uitvoeren van contactmetingen en het 
geven van trendindicaties voor pieken en 
nulmetingen. In feite meetfuncties die in 
principe waren voorbehouden aan con- 
ventionele analoge wijzerinstrumenten. 
Een dergelijk concept creëer je als fabri- 
kant niet alleen voor de elektronica-hob- 
byist. Even technisch worden: om tege- 
moet te komen aan de meetbehoeften 
van de industriële gebruikers, zoals bijv. 
de Europese vliegtuigindustrie, zijn de 
meters uitgerust met een in multiplex 
aangestuurd digitaal display dat getallen 
tot 3200 kan weergeven. Hierdoor is 
voor getallen tot 3200 een zelfde resolu- 
tie verkregen als bij een 4,5-digit multi- 
meter. Dit houdt in dat wanneer bijv. een 
220 V netspanning, een voeding van 24 
V of een stroomkring van 20 mA wordt 
gemeten, dit vergrote uitleesbereik een 
extra digit biedt ten opzichte van een 
meter die getallen tot 2000 kan weerge- 
ven. Hiermee zijn de beperkingen van 
vroegere, direct aangestuurde LCD-dis- 
plays uit de wereld geholpen. 


Een stukje micro-elektronica 

De gunstige prijs/kwaliteitverhouding 
dankt de 70-serie aan de voortschrijden- 
de ontwikkeling in de produktie van de 
‘heilige’ chip. Dit geldt met name voor de 
LSl-chips die in de nieuwe apparaten 
zijn verwerkt: een A/D-omzetter en een 
microcomputer (jawel!). 

De A/D-omzetter is ontworpen en ge- 
bouwd in de laboratoria van Fluke in de 
Verenigde Staten. Ook de in de ROM 
van de microcomputer opgeslagen pro- 
grammatuur is speciaal voor de 70-serie 
in eigen huis ontwikkeld. 


Vormgeving en constructie 
Een overzichtelijk, duidelijk frontpaneel 
vergemakkelijkt de functiekeuze en de 





Hob-bit 11/83 


> 


interpretatie van de afgelezen meetwaar- 
den. De functie ‘autoranging' selecteert 
direct automatisch het juiste meetbereik. 
Eigenlijk kan een kind de was doen. 


De aansluitbussen hebben een kleurco- 
de en de belangrijkste functies zijn dui- 
delijk aangegeven op het LCD-display. 
Aanduidingen op het frontpaneel zijn uit- 
gevoerd in internationale symbolen voor 
snelle, universele identificatie. 


Veel aandacht is door de ontwerper be- 
steed aan robuustheid van de behuizing 
en het inwendige gedeelte. De behuizing 
is vervaardigd van een vormvaste kunst- 
stof van hoge dichtheid en een relatief 
laag gewicht. Een interessant aspect is 


Zeg nou zelf: hoe vaak staan we niet te popelen om die versterker eens door te meten? 





de zgn. ergonomische vormgeving: het 
huis heeft de vorm van de handpalm en 
ligt daarom uitstekend in balans tijdens 
gebruik. 

Door zorgvuldige layout van de printkaart 
wordt voldaan aan de eisen voor optima- 
le bescherming van het apparaat en ook 
aan alle geldende veiligheidsnormen 
voor bescherming van de gebruiker. 
Voorzieningen die hier ook mee verband 
houden, zijn speciaal ontwikkelde meet- 
pennen en -snoeren en een dubbele (du- 
re!) zekering in het mA-circuit. 


Voeding 

De voeding van de instrumenten uit de 
70-serie wordt verzorgd door een 9 V al- 
kalinebatterij die garant staat voor een 


Ergonomie is ook hier een belangrijk criterium: het huis heeft de vorm van de handpalm 


met als gevolg een perfecte balans. 





r 


gebruiksduur van meer dan 2000 uur. 
Om de nuttige levensduur van de batterij 
zo groot mogelijk te houden, schakelen 
de meters na een uur automatisch uit 
voor het geval de gebruiker dat mocht 
vergeten. 


Uitvoeringen 

Naast vele overeenkomsten zijn er uiter- 
aard ook een aantal verschillen tussen 
de instrumenten in deze serie. Even een 
paar punten om e.e.a. toe te lichten, 
zonder u met te veel techniek ‘om de 
oren te slaan’. 

Alle drie modellen uit de 70-serie kunnen’ 
gelijkspanningen meten tot 1000 V, wis- 
selspanningen tot 750 V, stromen tot 10 
A en weerstanden tot 32 MQ. 


Model 73 is de eenvoudigste - en met 
z'n f 265 (excl. BTW) ook de goedkoop- 
ste - versie. Bij dit type bedraagt de ba- 
sis-onnauwkeurigheid voor meting van 
gelijkstroom en gelijkspanning 0,7%. 
Verder heeft deze uitvoering automati- 
sche keuze van het meetbereik en een 
separate ingang voor stromen tot 10 A. 


Model 75 (f 315, excl. BTW) heeft ten 
opzichte van de ‘73’ een kleinere basis- 


‘De anatomische les’: overzichtelijk, 
ruim, ook servicevriendelijk. 


EE ENE 


KT 
cu 
8 
pa 
h ES] 
cz 
MES] 
A~ 








Hob-bit 11/83 


A Meettechniek 


TEATRE 
ARE 


REKKEN) 





Het hart van het instrument: de chip waarin alle functies zijn opgeslagen. 


onnauwkeurigheid (0,5%) en kan ook 
automatisch bereiken kiezen in het mA- 
gebied. Bovendien heeft dit type een 
contact-zoemer en kan men het meetbe- 
reik met de hand dan wel automatisch 
kiezen. 


Model 77 (f 399, incl. tas, excl. BTW) ten 
slotte is het nauwkeurigste type en be- 
schikt over alle hierboven genoemde 
mogelijkheden. De basis-onnauwkeurig- 
heid is gespecificeerd als 0,3%. Daar- 
naast hebben de ontwerpers deze ‘luxe’ 
versie voorzien van een handige ge- 
bruiksfunctie, de zgn. Touch Hold. Door 
het activeren van deze functie kan de 
gebruiker zich concentreren op het posi- 
tioneren van de meetpennen zonder 
naar het display te hoeven kijken. Als de 
Touch Hold-functie is ingeschakeld, zal 
het instrument nl. automatisch de meet- 
waarde detecteren en de gebruiker door 
een zoemtoon melden wanneer de meet- 
waarde stabiel is. Het meetresultaat 
wordt dan vastgehouden totdat de ge- 
bruiker nieuwe meetpunten kiest of een 
nieuwe stabiele meetwaarde wordt ge- 
vonden. 


Bij het model 77 behoort een houder met 
riemclip en draagriem, die als bescherm- 
kast dient en die ook in een schuine 
stand kan worden geplaatst. In deze 
houder kan men ook de meetpennen en 
meetsnoeren opbergen. Deze ‘paraattas’ 
kan, uiteraard tegen een meerprijs van 

f 30 (excl. BTW) ook bij de andere mo- 
dellen worden geleverd. 


Produktie met robots 

Door toepassing van geïntegreerde 
schakelingen werd een reductie bereikt 
van het aantal benodigde componenten. 
Hierdoor bleek het mogelijk om met 
inachtneming van de veiligheidsnormen 
de layout van de printkaart zodanig te 
ontwerpen dat men de afmetingen van 
het apparaat handzaam kon houden. 
Toch blijft voldoende ruimte beschikbaar 
om plaatsing van de componenten uit te 


voeren met behulp van automatische 
produktietechnieken. 

In de nabije toekomst zal Fluke voor de 
multimeters uit de 70-serie massapro- 
duktietechnieken toepassen. Hiervoor 
wordt een gerobotiseerde produktielijn 
ingericht met speciale stations om de 
componenten automatisch in de print- 
kaart te plaatsen en te solderen. Tijdens 
de kwaliteitscontrole zullen elke print- 
kaart en elk apparaat worden beproefd. 
De daarvoor gebruikte testapparatuur zal 
zoveel informatie ‘uitspugen’ dat even- 
tuele reparaties met minimale menselijke 
tussenkomst kunnen worden verricht. 


Conclusie . 

Als u op goed geluk een poging wilt wa- 
gen voor uw hobby een multimeter aan 
te schaffen, bestaat er grote kans dat u 
door het bomen het bos niet meer ziet. 
De keus is moeilijk: wat moet ik nemen - 
digitaal of analoog? Als u echter bereid 
bent zo’n 300 gulden neer te tellen, dan 
zult u merken dat er voor die prijs iets 
goeds is te krijgen. De garantieperiode 
van 3 jaar kan een doorslaggevend en 
tegelijkertijd rustgevend argument zijn 
een dergelijk instrument aan te schaffen. 
Toegegeven: het blijft altijd een uitgaaf 
en u zult serieuze besluiten moeten ne- 
men. De andere kant van de medaille is 
echter dat u, ook al uit veiligheidsover- 
wegingen, een beroep moet kunnen 
doen op een stukje solide techniek. Er 
wordt in de doe-het-zelf-sfeer toch al zo 
vaak op onverantwoorde wijze met elek- 
tronica omgegaan... 


Inl.: Fluke (Holland) BV, Zevenheuvelen- 
weg 53, 5048 AN Tilburg. Tel. 013- 
673973. 


De enkele 8-standenschakelaar is zeer eenvoudig te bedienen. 








Hob-bit 11/83 


ELECTRO 
DAALMEIJER 


Peperstraat 11 - 15 
1441 BH PURMEREND 
Tel. 02990 - 23912 


elektronische 
\ Onderdelen. 
A Computers o.a. 
Acorn Atom en 
BBC 


DIGIPROP ELEKTRONIKA 
Boelekade 125 Gouda 
Tel. 01820-21933 


Speciaalzaak voor Purmerend 
en omgeving 


Alles voor de elektronica hobbyist 


voor Gorinchem en omstreken 


SOWELL ELEKTRONICA 


Langendijk 66 — 4201 CJ Gorinchem 
Tel. 01830-31046 


Voor elektronika, 
scanners en 27 Mc naar … 


E Sodi 
lektronika 


eluwse 


ELEKTRONIKA 
VAN SCHOOR 


Voor al uw onderdelen 


Raamstraat 28 


7411 cow Deventer 
Tel.:05700 - 12760 


Fokko Kortlanglaan 140 
Ermelo - Tel. 03410-12786 


ONDERDELEN SPECIAALZAAK 


Nieuwe Beestenmarkt 20-22 
bij molen “de Valk” 
2312 CH LEIDEN 
Tel. 071 - 149345 


'’s Maandags gesloten 
ZELFBOUWERS OPGELET! 
DE MULTICEL 
SUPER RIBBON TWEETER 
Tm 


Freq ber 3.5 50kHz BOhm 92dB/1 m/1 watt 
120 watt by 8,5 kHz 12dB/oct prijs II 69,- per stuk 


TILBURG 
RADIOBEURS 
GESPECIALISEERD IN ONDERDELEN 
EN VERKOOP COMPUTERS EN 
ZENDAPPARATUUR, O.A. 
COMMODORE EN SINCLAIR. 
Heuvelstraat 129 — Giro 1070721 — 
L a In Nederland te bestellen bij 
Tel, 013 - 42 56 20 TSN, Postbus 58, 7213 ZH Gorssel 
1) Door overmaking van x fl 69,- 
op girorek. 4306488 tnv. TSN, 
Gorssel. 
U ontvangt uw bestelling franco 
thuis 
2) Per brief met ingesloten 
eurocheque of groene 
betaalcheque. (vergeet niet 


nummer en handtekening) 
U ontvangt uw bestelling franco 


ERT 


electronica 

Th. a. Kempisstraat 126 - Zwolle 
Telefoon 05200-32357 

Voor al uw: 

* electronica onderdelen 

* electronica bouwpakketten 

* technische lectuur 


thuis 

3) Per telefoon op nr 05759-3321. 
U ontvangt uw bestelling onder 
rembours + fl 8,- remb.kosten. 


Importeur Isn Postbus 58 


RADIO SHACK 
ELEKTRONICA 


Zeugstraat 34 
2801 JC GOUDA 
Tel. 01820 - 2 17 18 
Speciaalzaak voor Gouda en omgeving 











Geef een N 
extra dimensie 
aan uw micro- 
computer 


Toonaangevend maandblad over microcom- 
putertechniek, bestemd voor professionele 
gebruikers en gevorderde hobbyisten. 


Bevat per nummer 1 of 2 kritische tests van 
microcomputers. 

Meldt belangrijke ontwikkelingen op 
softwaregebied. In ‘Picojournaal’ beschrijft 
Lino Bijnen maandelijks de laatste nieuwtjes. 
Jan Louwman informeert regelmatig over 
schaakcomputers. 

Databus heeft correspondenten in Japan, 
West-Duitsland, Frankrijk, België, Engeland 
en de Verenigde Staten. 


patabus 








Bel of schrijf 

voor een (proef-)abonnement: 
Kluwer Technische Tijdschriften b.v. 
Postbus 23, 

7400 GA Deventer 
Tel. 05700- 
91488 



























10 


Hob-bit 11/83 


/ Bouwontwerp 


SINUSIJKBRON: 


laat u niet om de tuin leiden! 


In de komende afleveringen gaan we in Hob-bit een aantal ijkbronnen 
bespreken. Het valt ons nl. op dat er in de hobbysfeer steeds meer 
nauwkeurige meetapparatuur wordt verkocht. Daarbij varen we erg 
gemakkelijk blind op de specificaties die bij een betreffend apparaat 
worden gegeven. Zo wordt algauw bij een digitale multimeter een 
tolerantie van 1 of 0,1% aangegeven voor allerlei weerstandsmetingen, 
spannings- en stroommetingen.Om nu niet om de tuin te worden geleid 
en om steeds te kunnen controleren of de meetapparaten die we thuis 


hebben wel voldoen aan de te stellen nauwkeurigheidsgrens, is een 
aantal ijkbronnen noodzakelijk. De eerste ijkbron die we zullen 
bespreken, is een sinusijkbron die 1 V effectief kan leveren bij een 


frequentie van 1 kHz. 


Een sinusijkbron is bedoeld om een wis- 
selspanningsbereik van een multimeter 
te kunnen controleren. Daarnaast kan de 
sinusijkbron ook worden gebruikt als een 
soort laagfrequentmeetzender om ‘ver- 
sterkers’ door te fluiten. Immers, de si- 
nusspanning die door de ijkbron wordt 
geleverd, is een prachtige toonbron om 
laagfrequentversterkers mee aan te stu- 
ren. Daarnaast kan de sinusijkbron ook 
worden gebruikt voor het controleren van 
bijv. oscilloscopen. 

Een sinusspanning is een grondgolf die, 
als deze nauwkeurig is gespecificeerd, 
voor allerlei doeleinden kan worden ge- 
bruikt. 

Daarbij is de hier gegeven sinusspan- 
ning niet alleen in amplitude zeer nauw- 
keurig, maar ook de frequentie wijkt min- 
der dan 1% af. 

Het is belangrijk om bij digitale multime- 
ters, evenals bij analoge typen, te weten 
of de wisselspanningsbereiken wel zo 
nauwkeurig zijn als bij de meter wordt 
vermeld. Over het algemeen worden de 
meters in klassen ingedeeld en was 


Fig. 1. Voor de sinusijkbron wordt gebruik ge- 
maakt van een zgn. wienoscillator. 





vroeger een klasse van 1,5 ofte wel 
1,5% nauwkeurigheid al erg goed. 

Door de opkomst van digitale technieken 
is de nauwkeurigheid van multimeters 
sterk toegenomen. Nu zit er wel veel kaf 
tussen het koren. Onder al die goede 
meters die zo mooi lijken zitten helaas 
hele slechte... Algauw geeft de leveran- 
cier een tolerantie op van bijv. 0,5% voor 
de wisselspanningsbereiken. Om dit te 
kunnen controleren, moeten we wel be- 
schikken over een nauwkeurig geijkte 
wisselspanning. En daarvoor is een si- 
nusspanning onontbeerlijk. 

De hier beschreven sinusijkbron werkt 
met een zgn. wienbrugoscillator. Het 
blokschema hiervan staat gegeven in 
fig. 1. 


De oscillatiefrequentie wordt bepaald 
door de potmeters P1/P2 en de conden- 
satoren C1/C2. IC1 vormt de noodzake- 
lijke versterker die een infaseversterking 
geeft. De frequentie die door deze oscil- 
lator wordt opgewekt, is ongeveer gelijk 
aan fo = 1 : 2nRC. Daarbij stelt R de 
weerstandswaarde van P1 en P2 voor 
en C de capaciteit van C1 en C2 uit 

fig. 1. 

Meestal worden de potmeters P1 en P2 
gelijk gekozen in waarde en kan het zel- 
den worden gezegd van condensator C1 
en C2. De wienoscillator volgens fig. 1 
komt niet zo veel voor als de algemeen 
(over)bekende RC oscillator, waarbij 3 
condensatoren en weerstanden worden 
gebruikt om de noodzakelijke fase- 
draaiing te krijgen. De wienoscillator is 
ook wat kritischer om in te stellen, maar 
werkt deze oscillator eenmaal dan is de- 
ze aanzienlijk nauwkeuriger dan een an- 
der type RC oscillator. 


Om een wienoscillator stabiel te krijgen, $ 





Hob-bit 11/83 


11 








ntwerp 


D is nogal het een en ander nodig. Fig. 2 


geeft daarvan het blokschema. 

IC1 stelt weer het versterkerelement 
voor en potmeter P1/P2 en de conden- 
satoren C1/C2 zijn de frequentiebepalen- 
de componenten. 

De oscillatie in fig. 2 ontstaat door de te- 
rugkoppeling van de uitgang van IC1 
naar het genoemde RC netwerk, dat be- 
staat uit de potmeters en de 2 conden- 
satoren. 





Fig. 2. Om de wienoscillator stabiel te kunnen 
laten werken, is een tegenkoppeling P4 nood- 
zakelijk en moet tevens een spanningsstabili- 
satiecircuit rond T1 worden gebouwd. 


De aftakking van het genoemde netwerk 
gaat naar de niet-inverterende ingang 
van IC1 en zorgt voor de oscillatorwer- 
king. Om een goede stabiliteit te krijgen, 
is een bepaalde versterkingsfactor nood- 
zakelijk. Bij een wienoscillator is dat een 
factor 3. 


In dit geval wordt deze versterkingsfactor 
verkregen door een tegenkoppelelement 
aan te brengen tussen de uitgang van 
IC1 en de inverterende (min-)ingang van 
hetzelfde IC. Deze tegenkoppeling wordt 
bereikt door instelpotmeter P4. 

Helaas is voor een kwalitatief goede os- 
cillator meer nodig om een goede stabie- 





le uitgangsspanning te krijgen. Daarvoor 
wordt in fig. 2 gezorgd door een extra 
dynamische versterkingsregeling. Deze 
versterkingsregeling wordt in fig. 2 ge- 
vormd door FET T1. Deze transistor zit 
met weerstand R1 tussen het inverteren- 
de ingangspunt van IC1 en de voedings - 
nul. Als T1 meer gaat geleiden, zal tus- 
sen de inverterende ingang van IC1 en 
de voedingsnul een laagohmiger situatie 
ontstaan, waardoor er minder tegenkop- 
peling optreedt en IC1 meer gaat ver- 
sterken. Door nu de uitgang van IC1 te 
bemonsteren, kunnen we zorgen voor 
een effectieve uitgangsspanningscontro- 
le. Dat gebeurt in fig. 2 door via conden- 
sator C4 de uitgangsspanning gelijk te 
richten met de dioden D2 en D3. Daar- 
door zal condensator C3 zich laden met 
een spanning, waarvan de amplitude 
evenredig is met de uitgangsspanning 
van IC1. De spanning op C3 is echter 
een gelijkspanning. Deze gelijkspanning 
stuurt transistor T1 en zorgt op deze wij- 
ze voor een effectieve tegenkoppeling, 
waardoor de uitgangsspanning van de 
wienoscillator constant blijft. 


Complete sinusijkbron 


In fig. 3 staat de complete sinusijkbron 
gegeven. Op het eerste gezicht lijkt het 
schema wat gecompliceerd, maar bij een 
nadere beschouwing valt een en ander 
nogal mee. 

IC1 is het hart van de schakeling en 
vormt de versterker. Dit is een operatio- 
nele versterker van het type u 741. 

In principe moet IC1 symmetrisch wor- 
den gevoed. Dit vereist een dubbele 
voeding en dat is nogal kostbaar, zodat 
we hier een kunstgreep hebben toege- 
past. Deze bestaat eruit dat de voe- 
dingsspanning +Ub wordt gedeeld in 
een andere spanning via weerstand R7. 
Daardoor krijgen we 2 voedingsnullen. In 
de eerste plaats is er een voedingsnul 
aanwezig die betrekking heeft op de in- 
gang van de voeding, en in de tweede 
plaats is er een voedingsnul aanwezig, 
die als denkbeeldige nul van de schake- 
ling wordt gebruikt. 

Deze laatste voedingsnul is de koppeling 
tussen weerstand R7 en diode D4. De- 
zelfde voedingsnul komen we ook tegen 





Fig. 4. De layout voor de print waarop de schakeling van fig. 3 kan worden aangebracht. De 
schaal is hier 1 : 1 en het aanzicht is van de soldeerzijde. 


Fig. 3. Het complete schakelschema van de sinusijkbron bevat 5 instelpotmeters. 






voeding 


voedings- 
nul 


bij P2, C1, T1, P5, C3, D3 en weerstand 
R6. 

Leg deze voedingsnul nooit aan de in- 
gangsvoedingsnul, omdat deze een ver- 
schillend niveau hebben. We moeten 
steeds de voedingsingangsnul los den- 
ken van de nul in de schakeling. In prin- 
cipe wordt de voedingsingangsnul alleen 
gezien door de negatieve voedingsin- 
gang van IC1. De positieve ingangs- 
spanning van de voeding gaat naar de 
positieve voedingsingang van IC1 

(punt 7). 

In fig. 3 wordt de frequentie van de wien- 
oscillator bepaald door P1, P2, C1 en 
C2. P1 en P2 moeten steeds een gelijke 
stand hebben om een goede oscillatie te 
krijgen. In de praktijk is dat niet zo moei- 
lijk. 





12 


Hob-bit 11/83 














Fig. 5. De componentenopstelling van de schakeling volgens fig. 3 op de layout van fig. 4. 


Om de oscillator aan het werken te krij- 
gen, is het noodzakelijk om P4 zo te ver- 
draaien dat een stabiele oscillatiewerking 
wordt verkregen. In de praktijk gaat dit 
erg eenvoudig. Het eerste regelorgaan 
dat wordt bediend, is dus P4. Hieraan 
draaien we net zo lang tot de oscillator 
werkt. Uiteraard is, om een indruk van 
de werking te krijgen, een oscilloscoop 
onontbeerlijk. Misschien kan die even 
geleend worden. Zo niet, dan kunnen we 
het ook doen met een goede geijkte mul- 
timeter, waarvan we zeker weten dat de- 


ze een hoge nauwkeurigheid bezit. 
Helaas hebben we dan om de frequentie 
af te regelen ook een teller nodig. Ge- 
makkelijker is het om te beschikken over 
een oscilloscoop om de schakeling af te 
regelen. Een goede digitale multimeter is 
in feite een noodoplossing. Met een fre- 
quentieteller kunnen we tot slot dan de 
frequentie afregelen. 


Als met P4 de schakeling aan het oscil- 
leren is geslagen, kunnen we van Pí1 en 
P2 de frequentie instellen. Daarbij zor- 
gen we steeds voor een zelfde stand 
van P1 en P2. Om de vervorming mini- 


maal te houden, is het noodzakelijk om 
ook P3 te verdraaien. Dit kan natuurlijk 
alleen met een goede oscilloscoop wor- 
den bekeken, waarbij we goed moeten 
kijken naar de bovenste en onderste 
helft van de sinus. Dit moet nauwkeurig 
gebeuren, omdat het gaat om een exac- 
te sinus met een bijzonder lage vervor- 
ming. Vervolgens wordt tot slot potmeter 
P5 verdraaid om een stabiele amplitude 
te krijgen. Ook dit moet experimenteel 
gebeuren en worden bekeken op een 
oscilloscoop. Het kan nodig zijn om terug 
te gaan naar een andere potmeter om 
daar weer iets aan te draaien, zodat een 
en ander een stabiel karakter krijgt. 
Daarbij moet niet uit het oog worden ver- 
loren dat P1 en P2 slechts eenmalig 
worden verdraaid om de juiste frequentie 
in te stellen en vervolgens met rust te 
worden gelaten. 


P4 wordt verdraaid om een stabiele os- 
cillatiewerking te krijgen en P3 wordt 
steeds verdraaid als blijkt dat er vervor- 
ming in de sinus komt, waardoor deze 
niet meer vloeiend symmetrisch is. De 
exacte oscillatoruitgangsspanning (1 V 
effectief) wordt ingesteld met P6. Daarbij 


Afb. 6. Voor alle instelpotmeters moeten liggende types worden genomen met een steek van 


5 x 10 mm. Let ook goed op de aansluitrichting van diode D4 en IC1. 





Hob-bit 11/83 





geldt als referentiepunt de nul van de in- 
terne schakeling (het ene uiteinde van 
weerstand R6). 

Voor een goed gebruik is het belangrijk 
dat de sinusijkbron niet wordt belast met 
een lagere impedantie dan ongeveer 

1 MQ. Wordt toch een hogere belasting 
op prijs gesteld, dan moet weerstand R5 
worden verlaagd tot 1 k@, evenals R6. 
Potmeter P6 moet dan 100 & worden. 
Door deze kunstgreep wordt de hele uit- 
gangstrap van de oscillator laagohmiger 
en mag de sinusijkbron worden belast 
met impedanties tot ongeveer 100 kQ. 


Print 


Fig. 4 geeft de layout voor de print waar- 


op de schakeling van fig. 3 in haar ge- 
heel kan worden aangebracht. De com- 
ponentenopstelling van de schakeling 
volgens fig. 3 is gegeven in fig. 5, terwijl 
afb. 6 een overzicht geeft van de com- 
plete print. 

De bouw van de schakeling zal weinig 
problemen opleveren. Het is handig om 
IC1 op een voetje te plaatsen. Dit verge- 
makkelijkt nl. de service. 

Voor alle instelpotmeters moeten liggen- 
de typen worden genomen met een 
steek van 5 Xx 10 mm. Let ook vooral op 
de aansluitrichting van fet T1. 


Externe aansluiting 


Fig. 7 geeft de externe aansluitpunten 


van de sinusijkbron. In principe zijn dit 
slechts 4 punten. 

Aan punt 1 komt +9 V. De daarbij beho- 
rende voedingsnul is punt 4. De uitgang 
van de ijkbron wordt gevormd door punt 
2, waarbij punt 3 de bijbehorende nul is. 
De voedingsspanning voor de sinusijk- 
bron dient gestabiliseerd te zijn. In de 
oscillatortrap kan, door de voedingssym- 
metrie-afwijking, een klein gelijkspan- 
ningscomponent ontstaan. Daarom is het 
raadzaam om aan uitgangspunt 2 een 
condensator van 1 uF te koppelen, zoals 
fig. 8 aangeeft. Deze condensator voor- 
komt dat er gelijkspanning op de uitgang 
van de ijkbron kan komen te staan. 

Als we niet de beschikking hebben over 
een goede gestabiliseerde gelijkspan- 
ning, kan de schakeling worden gewij- 
zigd zoals fig. 9 aangeeft. 


Daarbij is op de print weerstand R7 ver- 
vangen door een diode Dx. Deze diode 
is ook een zenerdiode met een waarde 
van 4,7 V. In serie met de positieve voe- 
dingsspanning komt een weerstand Rx 
van 390 Q. Deze weerstand komt buiten 
de print aan het +Ub-aansluitpunt van 
fig. 3. Nu kan op de weerstand een on- 
gestabiliseerde spanning (gelijkspan- 
ning!) van 12 tot 16 V worden aangeslo- 
ten. Deze voeding hoeft slechts een 


13 


> 


4 Bouwontwerp 





nul (voeding) 





Ò1Veff uit 


° (nul) 


Fig. 7. De ijkbron heeft slechts 4 externe aansluitpunten. Daarbij vormen de punten 1 en 4 
de voedingsaansluiting en de punten 2 en 3 samen het sinusijkbronuitgangspunt. 








1uF 
1Veff uit 


ol nul) 


Fig. 8. Om een gelijkspanningscomponent inde sinus te voorkomen, is het wenselijk om in 
serie met extern aansluitpunt 2 een condensator van 1 uF te plaatsen. 


stroom van 16 mA te leveren. 

In principe zal de schakeling met de mo- 
dificatie volgens fig. 9 altijd de beste 
eigenschappen hebben, omdat de voe- 


weerstanden: 

R1 = 10 KQ 

R2, R3 = 100 kQ 

R4, R7 = 1 KQ 

R5 = 100 Q (zie tekst) 

P1, P2 = 10 KQ, instelpotmeter, 
liggend model, steek 5 x 10 mm 

P3, P5 = 1 MQ, instelpotmeter, 
liggend model, steek 5 x 10 mm 

P4 = 47 KQ, instelpotmeter, liggend 
model, steek 5 x 10 mm 

P6 = 1 KQ, instelpotmeter, liggend mo- 
del, steek 5 x 10 mm 
condensatoren: 

C1, C2 = 33 nF (liefst polypropyleen) 
C3, C4 = 0,1 uF 

C5, C6 = 1 uF/16 V, axiaal 


14 


dingssymmetrie door het gebruik van 2 
zenerdiodes (Dx en D4) het beste wordt 
gewaarborgd. 


halfgeleiders: 

D1, D2, D3 = 1N4148 

D4 = 4,7 V/400 mW, zenerdiode 
IC1 = uA 741, 8-pens, dual in line 
T1 = 2N3819, FET 


overige componenten: 

1 print HB 169 

1 IC-voetje, 8-pens, dual in line 
4 printpennen, 1 mm rond 

1 condensator, 1 +m9F bipolair 





12---16V / 16 mA 





voedingsnul 





Fig. 9. Als er geen gestabiliseerde 
voedingsspanning van 9 V voorhanden is, kan 
deze stabilisatieschakeling worden gebouwd. 
C5, C6 en D4 zitten reeds op de print. Op de 
plaats van weerstand R7 op de print komt nu 
diode Dx. In serie met het positieve 
voedingsaansluitpunt komt nu weerstand Rx 
en wordt het andere einde van deze 
weerstand verbonden met de 
ongestabiliseerde spanning die moet liggen 
tussen 12 en 16 V. Totaal trekt deze 
schakeling ongeveer 16 mA. Als de 
schakeling niet wordt gebouwd en de 
oorspronkelijke schakeling van fig. 3 wordt 
aangehouden, zal een totale stroom van ca. 
10 mA nodig zijn. 


computer workshop 


Wij zijn eenvoudig te vinden in Delft (de 
informaticastad bij uitstek) vanaf de Markt 
door de Oudemanhuissteeg en rechtsaf de 
Voldersgracht op 


dé BBC en ATOM 
specialist 


ACORN 
PUTER 


ook voor alle geavanceerde 
halfgeleiders 
Hitachi scopes en multimeters 





Hob-bit 11/83 


- 





In onze artikelenreeks over de 


ijkbronnen wordt een aantal ijkbronnen 


behandeld die erg handig zijn om 


bepaalde meetapparatuur te controleren. 
De hier beschreven ijkbron is bedoeld 


voor het controleren van de 


gelijkspanningsbereiken van multimeters en oscilloscopen. 


Gelijkspanningsijkbron 









De eerste 
in onze serie ijkbronnen was 
een sinusreferentiebron met een 
frequentie van 1 kHzien een spanning 
van 1 V effectief. 
Omdat zo'n ijkbron erg gecompliceerd is, 
hebben we slechts 1 uitgangsspanning 
gecreëerd. Een gelijkspanningsijkbron, 
met een hoge nauwkeurigheid, is een- 
voudig te maken. 
De gekozen ijkbronschakeling heeft dan 
ook geijkte gelijkspanningen met een 
waarde van 1 mV, 10 mV, 100 mV en 1 
V. Voor de gelijkspanningsijkbron is een 
precisie-element nodig dat ervoor zorgt 
dat bij een variërende gelijkspanning 
toch een constant gelijkspanningsniveau 


Fig. 1. Een zenerdiode kan alleen worden ge- 
bruikt op een voedingsspanning die hoger ligt 
dan de zenerwaarde. Een serieweerstand R1 

is noodzakelijk om de stroom door de diode in 
de hand te houden. 


Hob-bit 11/83 


op de uitgang beschikbaar is. 
Voor gelijkspanningsniveaus die 
constant moeten zijn, wordt over het 
algemeen een zenerdiode gebruikt. 
Fig. 1 geeft de eenvoudigste uitvoering 
van een schakeling, waarbij de ingangs- 
spanning +Ub kan variëren en waarbij 
de uitgangsspanning Uuit toch redelijk 
constant blijft. Dit komt omdat zenerdio- 
de D1 uit zichzelf een constante span- 
ning afgeeft als er een stroom door 
wordt gestuurd. Daarbij moet de voe- 
dingsspanning +Ub uiteraard hoger lig- 
gen dan de zenerwaarde van diode D1. 


Onder de zenerwaarde van een zener- 
diode wordt de spanningswaarde ver- 
staan die de diode vasthoudt, ook al 
wordt de voedingsspanning via serie- 
weerstand steeds hoger. 

Uiteraard zijn er grenzen aan de stroom 
die door een diode kan gaan. Dat geldt 
ook bij een zenerdiode. 

Er zijn zenerdioden in verschillende ver- 
mogenswaarden. De meest voorkomen- 


Fig. 2. Dit is een slechte 
zenerdiode, omdat de 
spanning sterk varieert 
met de stroom door 

de diode. 





de vermogenswaarden zijn 250 mW, 400 
mW en 1 W. Er zijn echter ook zenerdio- 
den van bijvoorbeeld 70 W. 

Zenerdioden kunnen worden verdeeld in 
spanningsregelzenerdioden en span- 
ningsreferentiezenerdioden. De span- 
ningsregeldioden worden gebruikt voor 
het stabiliseren van voedingsspanningen. 
De spanningsreferentiedioden worden, 
zoals de naam al zegt, toegepast als re- 
ferentiespanning voor precisie-span- 
ningsmetingen. 


Voor de gelijkspanningsijkbron is daarom 
alleen ook een spanningsreferentiediode 
mogelijk. In het Engels noemen we dit 
een voltage reference diode. 

Fig. 2 geeft een willekeurige grafiek van 
een diode. Daarbij is de spanning over 
de diode (U) uitgezet als functie van de 
diodestroom. 

We zien hier dat naarmate de stroom 
door de diode groter wordt; ook de span- 
ning over de diode groter wordt. Dit zou 
in de praktijk een slechte zenerdiode 


Fig. 3. Dit is een bijzonder 
goede zenerdiode. 

Deze haalt reeds bij een 
lage stroom zijn referentie- 
spanningswaarde en houdt 
deze exact|\vast, ondanks 
grotere stroomtoenames. 








15 


A Bouwontwerp 


lez 8 8 8 oa °| 


HB170 
stroom door de zenerdiode. We zien dat, 

als er een geringe stroom door de zener- 

diode loopt, er al direct een spanning © © 
van ca 7 V over staat en dat, ondanks 
toename van de stroom door de zener- 
diode, de spanning toch constant 7 V 
blijft. 

Dat is nu de bedoeling van een zener- 
diode. De stroom die er doorheen gaat, Een 


moet niet bepalen dat de spanning over 
EF 
TE P3 P4 | 


P zijn. Immers, bij een zenerdiode is het 

de bedoeling dat, ook al varieert de 
stroom door de diode, de spanning 
erover toch constant blijft. 
Fig. 3 geeft als tegenbeeld een kwalita- 
tief bijzonder goede zenerdiode. In deze 
grafiek is weer de spanning over de ze- 
nerdiode uitgezet als functie van de 


Fig. 5. De layout voor de print waarop de schakeling volgens fig. 4 kan worden aangebracht. 


de zenerdiode gaat stijgen. 

Uit de schakeling van fig. 1 is duidelijk 
dat er altijd een bepaalde spanning +Ub 
nodig is om de zenerspanning te kunnen 


bereiken. 

In fig. 1 is een zenerdiode gekozen met 

een waarde van 6,5 V. Dit houdt in dat T R2 R4 R6 R8 

deze zenerdiode een spanning afgeeft E Di R3 R5 R? R9 
van 6,5 V, ondanks het feit dat de span- 


ning +Ub kan variëren. Om echter de 


stroom door de zenerdiode in de hand te 
kunnen houden, is een voorschakelweer- 
stand R1 tussen de voedingsspanning 
en de zenerdiode niet weg te denken. 
Het zal duidelijk zijn dat, als bijvoorbeeld 
een stroom van 1 mA door de zenerdio- 
de D1 nodig is, dit dan tegelijkertijd in- 
houdt dat de voedingsspanning ook wat 
hoger moet zijn dan de zenerdiodewaar- 
de. In fig. 1 houdt dit in dat bij een ze- 
nerdiodestroom van 1 mA door D1 en 
een voedingsspanning van 9 V weer- 
stand R1 een waarde van 3 kQ moet 
hebben. Zou weerstand R1 worden kort- 
gesloten en zou in fig. 1 een voedings- 
spanning van 4 V worden aangesloten, 
dan zou de zenerdiodeuitgang gewoon 4 
V leveren. Zouden we spanning +Ub 


Fig. 6. De componentenopstelling van de schakeling volgens fig. 5 op de layout van fig. 4. 


verhogen, dan zou de spanning over dio- 
de D1 gewoon meegaan totdat de 6,5 V 
zenerwaarde wordt bereikt. Daarna zal 
de stroom door de zenerdiode D1 dras- 
tisch toenemen, zodat hij steeds meer 
vermogen verwerkt. 

Uiteindelijk zou dit erop neerkomen dat 
de stroom zo groot wordt, dat de zener- 
diode direct kapot gaat. 


Een begrenzing van de stroom is dus 
wel noodzakelijk en daarom is ook R1 
niet weg te denken. De dimensionering 
van R1 zal afhangen van de stroom die 


+Up (+8,5---12V) 
-0 





mae 
TT 01uF 


Uuit 1 (1V) 
Uuit 2 (100mV) 





a 
T p 
6,5V 
BZV10 
IN825a 





Uuit 3 (10mV) 
Uuit & (1mv) 


—o nul 








Fig. 4. De gelijkspanningsijkbron is eenvoudig maar doeltreffend van opzet. Let erop dat de be- 
lasting niet te laagohmig wordt, omdat anders de nauwkeurigheid van de meting verloren gaat. 


door de zenerdiode dient te gaan en de 
beschikbare voedingsspanning +Ub. 
Daarbij zal +Ub altijd groter zijn dan de 
zenerwaarde. 

Uiteraard kan ook op de uitgang Uuit in 
fig. 1 een belasting worden aangesloten, 
waarvan de stroom varieert. Deze 
stroomvariatie moet kunnen worden ver- 
werkt door zenerdiode D1 en ook weer- 
stand R1 moet daar natuurlijk op zijn be- 
rekend. 


Van een goede zenerdiode mag worden 
verwacht dat de daarbij horende span- 
ningswaarde precies wordt aangehou- 
den. In de praktijk is dat natuurlijk nooit 
exact. Bij de gewone zenerdioden die 
worden gebruikt voor het spanningsstabi- 
liseren (zogenaamde spanningsstabilisa- 
tie dioden) is de spanningsconstantheid 
niet zo groot. Deze gaat gauw 5% op en 
neer bij een belastingsvariatie. Echter, bij 
spanningsreferentiedioden is de uit- 
gangsspanning wel bijzonder constant. 
Deze constantheid wordt vrijwel alleen 
beïnvloed door de temperatuur en door 
de stroom, die door de zenerdiode gaat. 
Hoe constanter uiteraard de stroom door 
de zenerdiode, des te constanter is ook 
de zenerspanning. 


Een bijzonder goede spanningsreferen- 
tiediode heeft een temperatuurstabiliteit 
van 0,0005% per graad Celsius. Er zijn 
een hele rij speciale spanningsreferentie- 
zenerdioden (foei, wat een lang woord..) 
die allemaal liggen rond de 6,5 V. Zo 





16 


Hob-bit 11/83 


4 Bouwontwerp 


0,1 V 10mV 1mV 










HB 170 





+Ub 
(+8,5---12V) 


ltt Fal. fal 
wia e e 


Fig. 7. Extern heeft het printje slechts 6 aansluitpunten. De voeding kan zowel vanuit een batte- 
rij als uit een spanningsgestabiliseerde voeding geschieden. Ook een ongestabiliseerde voeding 
is mogelijk, mits deze slechts weinig rimpelspanning heeft (minder dan 100 mV). 


kennen we de BZX 90 t/m 94 en de BZV 
10 t/m 14. Ook de 1N825 A is een goe- 
de spanningsreferentiediode met een 
waarde van ongeveer 6,2 V. De andere 
genoemde zenerdioden liggen rond 

6,5 V. 


Compleet schakelschema 


Fig. 4 geeft het complete schakelschema 
van de gelijkspanningsijkbron, waarbij 
diode D1 de spanningsreferentiediode is. 
Weerstand R1 is de voorschakelweer- 
stand. Via deze weerstand wordt voe- 
dingsspanning +Ub aangeboden. Deze 
voedingsspanning mag liggen tussen ca 
8,5 en 12 V. 


C1 en C2 zijn alleen noodzakelijk om 
meetfouten te voorkomen, die kunnen 
ontstaan door hoogfrequente invloeden. 
Omdat de spanning over diode D1 in fig. 
4 stabiel is, kunnen ook allerlei lagere 
stabielen worden afgeleid. Dit gebeurt 
bijvoorbeeld met R2, R3 en P1. 

De loper van P1 geeft een spanning af 
die op exact 1 V kan worden ingesteld. 
Daarbij mag de belasting van dit punt 
niet groter zijn dan 100 KQ willen we een 
nauwkeurigheid van 1% kunnen aanhou- 
den. Als de belasting groter is dan 1 MQ 
kan een nauwkeurigheid van 1 promille 
worden gehaald. Zo kan een 100 mV ge- 
lijkspanning worden ingesteld met de tak 
R4, R5 en P2. Op de loper van P2 staat 
dan een exacte spanning van 100 mV. 
Deze mag worden belast met minimaal 
100 k@ voor een nauwkeurigheid van 
0,1%. 


Vervolgens is in fig. 4 een tak van R6, 
R7 en P3 aanwezig voor 10 mV. Deze 
tak haalt bij een belasting van 10 k@Q of 
meer ook al een nauwkeurigheid van 
0,1%. 

Tot slot is er een tak R8, R9 en P4 aan- 
wezig, waarbij de loper van P4 de uit- 
gang vormt. Op P4 kan een spanning 


worden afgetakt van 1 mV exact, waarbij 
de belasting minimaal mag liggen op 10 
kQ met een nauwkeurigheid van 0,1%. 
Het zal duidelijk zijn dat, als we een 
nauwkeurigheid van 0,1% willen halen 
de weerstanden van goede kwaliteit die- 
nen te zijn. Hiervoor kunnen het beste 
zogenaamde metaalfilmweerstanden 
worden gebruikt. 


Als gelijkspanningsbron kan een gewone 
voeding worden gebruikt, die echter wel 
behoorlijk rimpelvrij moet zijn. Een span- 
ningsgestabiliseerde voeding tussen 8,5 
en 12 V is het beste, terwijl ook batterij- 
voeding mogelijk is. Uiteraard is de le- 
vensduur van de batterij beperkt. Dit 
staat echter in geen verhouding tot de 
weinige tijd die nodig is om de gelijk- 
spanningsijkbron te gebruiken. 


Om de gelijkspanningsijkbron af te rege- 
len, is het noodzakelijk een gelijkspan- 
ningsmeter te hebben die nauwkeuriger 
is dan 0,1%. Anders staat en valt de 
schakeling-nauwkeurigheid met de 
nauwkeurigheid van de meter, waarmee 
de schakeling wordt geijkt. Misschien 
kunnen we een goede gelijkspannings- 
meter even in de winkel gebruiken of 


Componentenlijst bij fig. 4 en 6 


weerstanden: 

R1 = 270 Q, metaalfilm 

R2, R4 = 10 kQ, metaalfilm 

R3 = 1,5 kQ, metaalfilm 

R5 = 120 Q, metaalfilm 

R6 = 100 kQ, metaalfilm 

R7, R9 = 100 Q, metaalfilm 

R8 = 1 MQ, metaalfilm 

P1 = 1 kQ, instelpotmeter, liggend ` 
model, steek 5x 10 mm 

P2, P3, P4 = 100 Q, instelpotmeter, 
liggend model, steek 5x10 mm 





van iemand lenen. Daarna, als de scha- 
keling eenmaal is geijkt, kan deze steeds 
worden gebruikt om alle gelijkspannings- 
apparatuur, zoals multimeters en oscil- 
loscopen, te controleren. 

Het is wenselijk om voor P1 t/m P4 rede- 
lijk stofdichte instelpotmeters te nemen. 
Als de ijkbronnen, die in Hob-bit worden 
besproken, allemaal door u worden ge- 
bouwd, is het handig om een grotere 
kast te nemen en al deze ijkbronnen sa- 
men in één kast te hebben. Op die ma- 
nier hebben we dan een wisselspannings- 
ijkbron, een gelijkspanningsijkbron, een 
stroomijkbron en een frequentie-ijkbron 
bij elkaar. Een dergelijke ijkbron‘set’ is 
erg handig voor het afregelen van bijv. 
oscilloscopen en allerlei meetapparaten. 


Print 


Fig. 5 geeft de layout voor de print, 
waarop de schakeling van fig. 4 kan wor- 
den aangebracht. De schaal is hier 1:1 
en het aanzicht is van de soldeerzijde. 
Fig. 6 geeft de componentenopstelling 
en de kopfoto geeft een indruk van de 
compleet gebouwde print. 

Voor de instelpotmeters dienen liggende 
typen te worden gebruikt. De schakeling 
is erg eenvoudig te bouwen. Ter verdui- 
delijking van de externe aansluitingen 
geeft fig. 7 een indruk. 

Op punt 2 wordt de voedingsspanning 
aangesloten, waarbij punt 1 de nul 
vormt. Tussen punt 3 en de nul staat 1 V 
uitgangsspanning. Tussen punt 4 en de 
nul 0,1 V 

Tussen punt 5 en de nul staat 10 mV en 
ten slotte staat tussen punt 6 en de nul 1 


mV. i 
Zorg bij het afregelen voor een goede 
nauwkeurigheid, omdat daarmee de 
kwaliteit van de gelijkspanningsijkbron 
staat of valt. Gun u zelf de tijd om de po- 
tentiometers nauwkeurig in te stellen. 
Zorg voor deugdelijke instelpotmeters 
die, zelfs bij ruwer gebruik, niet te ge- 
makkelijk in waarde verspringen. 


condensatoren: 
C1, C2 = 0,1 uF, steek 10 mm 


halfgeleider: 

D1 = spanningsreferentiediode 6,5 V 
(bijv. BZX 90 t/m BZX 94 of BZV 10 
t/m BZV 14 of 1N825 A) 


overige 
1 print HB 170 
6 printpennen, 1 mm rond 





Hob-bit 11/83 





Kwaliteit herken je 
als je het hoort: 


STYLISTIC 2001 inschuif HiFi-module- 
systeem. 

Het HiFi-concept van detoekomst: de afzon- 
derlijke componenten schuiven in het rack, 
waarbij alle verbindingen automatisch tot 
stand worden gebracht. 

Opgebouwd uit P-E33 voorversterker, 
ME55 eindversterker, TE-55 kwartsgestuur- 
de digitale synthesizer FM/AM tuner met 12 
voorkeuzestations, QL-E55 kwartsgestuur- 
de programmeerbare. platenspeler met 
lineaire aftasting, D-E55 auto-reverse casset- 
tedeck en S-E55 compacte tweeweg drie- 
luidspreker systemen. 

SEA-E55, SEA grafische equalizer apart 
verkrijgbaar. 

Dankzij de ”Auto-Selector” kunt u nu een 
programma kiezen èn weergeven met niet 
meer.dan één enkele toets. Op de platenspe- 
ler kunnen 15 muziekprogramma’s worden 
geprogrammeerd. Bovendien is de platen- 
speler toegerust voor gesynchroniseerde 
samenwerking met het cassettedeck. 


Recl. Pieters 












waliteit valt moeilijk te om- 
K schrijven. Zeker wanneer het 

gaat om het ontspannen en 
ongestoord beluisteren van demuziek, 
die in je leven de toon aangeeft. Die 
beleef je op je eigen wijze. 
Toch bezit kwaliteit iets tastbaars. 
Vooral als je het kunt horen of zien. Au- 
dio apparatuur van JVC straalt kwaliteit 
uit, terwijl nog niets valt te horen. Kijk 
eens naar de rustige vormgeving. De 
uitgebalanceerde styling. De perfecte 
harmonie met elk met zorg gekozen 
interieur. Alleen al daarom kun je 
blijven genieten elke dag opnieuw. 
Bovenal valt met JVC vooral veel te 
horen. De herkenbare kwaliteit van 
JVC kun je ten voeten uit ontdekken in 
de Stylistic 2001, het HiFi-concept voor 
de toekomst. De Uitvinders leveren 
daarmee weer eens het bewijs koplo- 
pers te zijn in geavanceerde geluids- 
techniek. 
JVC blijft zich vernieuwen, terwijl de 
uitvindingen gretig navolging vinden. 
Maar een koploper valt nu eenmaal 
moeilijk in te halen. Dat ontdekt u 
wanneer u de moeite neemt zelf te gaan 
uitvinden hoe JVC's Stylistic u in het 
gehoor ligt. 
JVC HiFi en video apparatuur is er in 
alle prijsklassen. Elke JVC dealer is een 
vakman die u graag alle informatie zal 
geven. 
Ga eens vrijblijvend bij hem langs. 


JVE 


deUitvinders 


EMI-HiFi bv, Energieweg 41, 
2382 NC Zoeterwoude, tel. 071-411514 








Bouwontwerp 







1MHz 
oscillator 


delertrap 
= 10 
duit 


1MHz 





delertrap 
= 10 


100kHz 






Fig. 1. Voor de frequentie-ijkbron is een 1 MHz oscillator gebruikt, die wordt gevolgd 
door 3 delertrappen die elk een factor 10 delen. n 














delertrap 
So 
Ô uit 


10k Hz 





Frequentie-ijkbron 





Een frequentie-ijkbron wordt gebruikt 
voor het controleren van de tijdbasis van 
een oscilloscoop of voor het controleren 
van de nauwkeurigheid van frequentietel- 
lers (ook wel counters genoemd). 

Bij de meeste multimeters is voor ijking 
geen frequentie-ijkbron nodig, omdat ver- 
reweg de meeste multimeters geen zo- 
genaamde tijdbasis hebben. 


Over het algemeen zijn zowel de digitale 
als de analoge multimeters alleen uitge- 
rust met stroom- en spanningsbereiken 
voor wissel- en gelijkspanning en is er 
een aantal bereiken aanwezig voor het 
meten van weerstanden. 

In sommige gevallen is een multimeter 
ook nog uitgerust met een capaciteits - 
meetbereik of met een zogenaamde 
transistortester. Voor het controleren van 
de tijdbasis van een oscilloscoop en voor 
frequentietellers is een ijkbron onont- 
beerlijk. 

In principe is zo'n frequentie-ijkbron erg 
eenvoudig. 


Fig. 1 geeft het blokschema van de Hob- 
bit-frequentie-ijkbron. Een 1 MHz oscilla- 
tor zorgt voor de bovenste frequentie. 
Vervolgens wordt deze 1 MHz gedeeld 


A 


hp an oe ee or a he! 


De derde 

in onze 
serie 
ijkbronnen 


In de serie ijkbronnen zijn we nu toe aan een stabiele 
frequentie-ijkbron. Deze frequentie-ijkbron levert blokgolfvormige 
spanningen met een frequentie van 1 MHz, 100 kHz en 1 kHz. De 
nauwkeurigheid van de frequenties hangt in sterke mate af van het 
kristal dat in de ijkbron aanwezig is. Afhankelijk van het type kristal kan 
een frequentienauwkeurigheid van 0,01% of nog nauwkeuriger worden 


gehaald. 


door een factor 10, zodat 100 kHz be- 
schikbaar is. 

De 100 kHz frequentie wordt vervolgens 
opnieuw door een factor 10 gedeeld, 
waardoor 10 kHz beschikbaar komt. Tot 
slot wordt de 10 kHz frequentie nog- 
maals door een factor 10 gedeeld en ko- 
men we uit op 1 kHz. 

De frequenties van 1 kHz, 10 kHz, 100 
kHz en 1 MHz zijn allemaal tegelijk be- 
schikbaar in een blokgolfvorm. 


De oscillator 


Uit fig. 1 zal duidelijk zijn dat de frequen- 
tiestabiliteit van deze ijkbron niet wordt 
bepaald door de delertrappen, maar door 
de 1 MHz oscillator. 

Voor de oscillator kunnen we kiezen uit 
verschillende typen. Algemeen bekend 
zijn de RC- en LC-oscillatoren. 


De abiliteit die deze oscillatoren halen, 
is niet voldoende om een goede ijkbron 
te maken. Daarvoor blijft slechts één 
type oscillator over: de zogenaamde kris- 
taloscillator. 


Fig. 2 laat een vervangend schema zien 
van een kristal. Een kristal is niets an- 
ders dan een plaatje van een mechani- 
sche kristalstructuur, dat elektrisch wordt 
aangesloten, zodat het mechanisch triit. 
Een 1 MHz kristal trilt mechanisch ook 
op een frequentie van 1 MHz. 


Het vervangende schema van een kris- 
tal, dat in fig. 2 is gegeven, laat zien dat 
een kristal nogal complex is voor wat be- 
treft zijn elektronische equivalent. 

In fig. 2 zijn twee condensatoren te zien 
die hier gemakshalve zijn aangegeven 
als Cx en Cy. Ook heeft het kristal een 
weerstand die in fig. 2 als Rk is aange- 
geven. Tot slot heeft een kristal een in- 


‘mmm 


Hob-bit 11/83 


19 








Fig. 2. Een kristal kan worden getekend als 
elektronisch schema. In dat geval krijgen we 
twee capaciteiten, een spoel en een weer- 
stand, in een bepaald soort resonantiekring. 


Fig. 3. De oscillatortrap is 
eenvoudig maar doeltreffend 


van opbouw. 


D- ductiviteit, die in fig. 2 is aangeduid als 


Lk. 

In fig. 2 is duidelijk een resonantiekring 
te herkennen, omdat Cx in feite parallel 
staat aan Lk. Daarbij is het zo dat een 
kristal een bijzonder scherpe resonantie- 
frequentie heeft, zodat nauwkeurigheden 
van 0,01% gemakkelijk kunnen worden 
gehaald. Een hogere graad van nauw- 
keurigheid is ook mogelijk, maar in de 
meest perfecte vorm is het noodzakelijk 
om te zorgen dat het kristal op een con- 
stante temperatuur blijft. Voor onze doel- 
einden is dat natuurlijk niet noodzakelijk. 


Fig. 3 geeft het schema van de kristalos- 
cillator. Voor de oscillator is gebruik ge- 
maakt van 2 poorten N1 en N2. K stelt 
het 1 MHz kristal voor. Hiervoor kan in 








IC1= 4093 


Fig. 5. De complete frequentie-ijkbron is eenvoudig van opbouw 
en bestaat hoofdzakelijk uit 4 IC's en een kristal. 


Fig. 4. Voor de frequentiedeling wordt 
+ ,_ gebruik gemaakt van een delertrap die 
0/0 steeds een factor 10 deelt. Hiervoor 
vit wordt in dit geval een 4017 
Johnson-deler gebruikt. 





principe vrijwel elk type worden geno- 
men dat in de handel verkrijgbaar is. He- 
laas is het vaak niet mogelijk aan de bui- 
tenkant te zien hoe goed het kristal kwa- 
litatief is. Als we dit nauwkeurig willen 
weten, dient een kristal te worden ge- 
kocht bij een firma die van het kristal ook 
de specificaties kan geven. Over het al- 
gemeen kan echter worden gesteld dat 
een slecht kristal nog altijd ruim voldoen- 
de is voor de kwaliteitseisen die we er 
voor onze Hobbit-ijkbron aan stellen. 


Hoewel het kristal zelf zeer nauwkeurig 
is, kan het in geringe mate worden bijge- 
trimd met trimmer C1 uit fig. 3. 

De stabiliteit van de oscillator uit fig. 3 is 
erg groot en in principe mag deze rela- 
tief laagohmig worden belast, omdat ge- 


100 kHz 


+Up (5---15 V) 


bruik wordt gemaakt van CMOS-techno- 
logie. Zowel poort N1 als N2 uit fig. 3 is 
een onderdeel van een CMOS geïnte- 
greerde schakeling. 


De delertrap 


Om het schema van de kristalijkbron 
eenvoudig te houden, wordt voor de de- 
lertrap ook een eenvoudig IC gebruikt. 
Elke delertrap uit fig. 1 is opgebouwd 
zoals fig. 4 laat zien. Er is gebruik ge- 
maakt van een zogenaamde Johnson- 
deler van het type 4017. Deze delertrap 
heeft vele uitgangen, waarvan er slechts 
één wordt gebruikt. 

In fig. 4 vormt punt 12 de uitgang, welke 
een factor 10 deelt. Ingangspunt 14 van 
het IC is de zogenaamde klokingang. 


Compleet schakelschema 


Fig. 5 geeft de complete frequentie-ijk- 
bron. IC1 is hier een zogenaamde 
Schmitt-trigger. Dit IC heeft als kenmerk 
dat de ingangsschakelpunten een hyste- 
resis hebben. Dit komt de stabiliteit en de 
storingsongevoeligheid van de oscillator 
ten goede. 

Poort N1 en N2 vormen samen de oscil- 
lator, waarbij K het 1 MHz kristal is. 

Met trimmer C1 kan eventueel de fre- 
quentie exact worden afgeregeld op 1 
MHz. Daarvoor wordt het uitgangspunt 1 
benut. 


Beschikken we niet over een goede tel- 
ler, dan kan C1 ongeveer in de middel- 
ste stand worden gezet en zijn we toch 
vrijwel zeker van een vrij nauwkeurige 
frequentie van 1 MHz. 

Om de oscillator behoorlijk storingsvrij te 
kunnen laten werken, zijn poort N3 en 
N4 van IC1 gebruikt als buffer. Punt 11 
van IC1 vormt de 1 MHz uitgang. Dit 
punt is tevens verbonden met ingangs - 
punt 14 van IC2. 

IC2 is de eerste 10-deler. Uitgangspunt 
12 van IC2 vormt de 100 kHz uitgang. 


Ò 
uit & 
1k Hz 





20 


Hob-bit 11/83 


Je 


Evenzo is IC3 de tweede 10-deler, waar- 
bij punt 12 de 10 kHz uitgang vormt. 

Tot slot is IC4 de laatste 10-deler, waar- 
bij punt 12 de 1 kHz uitgang is. 

Alle uitgangspunten leveren blokgolfvor- 

mige spanningen. Deze blokgolfvormige 

spanningen zijn volkomen symmetrische 
golfvormen met rechte steile flanken. 


Print 


Fig. 6 geeft de layout voor de print waar- 


op de schakeling volgens fig. 5 kan wor- 
den aangebracht. De schaal is hier 1:1 
en het aanzicht is van de soldeerzijde. 
De componentenopstelling van de scha- 
keling volgens fig. 5 op de layout van fig. 
6 pe fig. 7. Ter verduidelijking van het 
geheel geeft de kopfoto een indruk van 
de compleet gebouwde print. 

Het is gemakkelijk om de verschillende 
IC's op een voetje te zetten. Let goed op 
de aansluitrichting van de IC's. 

Voor trimmer C1 moet een liggend type 
worden genomen met een steek van 
5x10 mm. Overigens kan de bouw van 
de frequentie-ijkbron nauwelijks proble- 
men opleveren. 

Tot slot geeft fig. 8 een indruk van de 
externe aansluitpunten. Zoals u ziet, 
heeft het printje slechts zes aansluitpun- 
ten. Daarbij is punt 6 zowel de voedings- 





uit 1 uit2 
100kHz 10kHz 1kHz 


1MHz 


Fig. 8. Extern heeft de ijkbron slechts 6 aan- 
sluitpunten. Punt 6 dient zowel als voedings- 
nul als nul voor de uitgangsspanningen. 
Uiteraard zal de uitgangsspanning op de pun- 
ten 1 t/m 4 ongeveer gelijk zijn aan de voe- 
dingsspanning. Indien een lagere spanning 
nodig is, kan elke uitgang worden voorzien 


als uitgangsnul en kan aan punt 5 de po- 
sitieve voedingsspanning worden aange- 
sloten. Deze mag liggen tussen 5 en 

15 V. 


Als de frequentieijkbron in een kast 
wordt gebouwd met alle andere ijkbron- 
nen die we met z'n allen zullen bouwen, 
dan kan de schakeling volgens fig. 5 op 
9 V worden aangesloten. Deze 9 V is 








Fig. 7. Let vooral op de aansluitrichting van de 4 geïntegreerde schakelingen. 





uit3 uit 


van een potmeter dan wel van een selectie- 
schakelaar die tussen de uitgangspunten 
wordt gezet. Deze selectieschakelaar wordt 
gevolgd door een potmeter, waarmee de uit- 
gangsamplitude kan worden ingesteld. Elk uit- 
gangspunt mag worden belast met minimaal 
ca 5 kQ. 


noodzakelijk voor o.a. de sinusijkbron 
(zie Hobbit nr. 10). 

De punten 1 t/m 4 hoeven, indien de 
draden korter zijn dan 10, cm niet te wor- 
den afgeschermd. 

Eventueel kan de frequentieijkbron ook 
worden gevoed uit een batterij. De 
stroomopname van de schakeling is 
slechts zeer gering en kan nauwelijks 
meer zijn dan 1 mA. Uiteraard zal de 
stroomopname toenemen als de schake- 
ling laagohmig wordt belast op de uit- 
gangspunten. 


Natuurlijk kan de frequentie-ijkbron ook 
worden gebruikt als tijdbasis voor bij- 
voorbeeld een teller. Daarnaast zijn an- 
dere toepassingen denkbaar en kan bij- 
voorbeeld ook frequentiedeling worden 
voortgezet met extra IC's tot 100 Hz of 
10 Hz. Dit laten we over aan de fantasie 
van de bouwer. 


weerstanden: 
R1 = 10 MQ 
R2 = 22 KQ 


condensator: 
C1 = trimmer, 100 pF, liggend model, 
steek 5x10 mm 


halfgeleiders: 
IC1 = HEF 4093 
IC2, IC3, IC4 = HEF 4017 


overige componenten: 

1 print HB 171 

K = kristal, 1 MHz (zie tekst) 
6 printpennen, 1 mm rond. 








Hob-bit 11/83 


21 





Speaker 


De toegepaste 1802A processor 
(bekend bij SUPER ELF en de 
COSMICOS zelfbouw-systemen) 
biedt o.a. grote bedrijfszekerheid 
door het lage stroomverbruik!!! 


COMPUTER COMX 35 kompleet met alle ver- 
bindingssnoeren COMX handleiding met 
nederlandse vertaling en eerste gratis soft- 
ware cassette met 16 nederlandse program- 
ma's welke ook van nederlandse gebruiks- 
aanwijzing voorzien zijn, met recht op totaal 
200 gratis programma's, rest op listings (of 
met bijbetaling op cassettes), gratis lidmaat- 
schap Comx gebruikers groep 798 z 


Interface card, ‘gecombineerd voor zowel 
Parallel als Serial 232 printers, voor aansluiting 
op Comx connector inklusief engelse en een 
nederlandse gebruiksaanwijzing. : 275.- 


Printer kabel om tussen uw Comx interface 
card en uw parallel printer aan te sluiten 


39- 


Printer kabel om tussen uw Comx interface 
en uw Serial 232 printer aan te ten E A 


vraag uitgebreide dokumentatie per brief(kaart) 





Geen plastic stokje in een plastic doosje met een 
plastic lagertje, maar een zwaar model zoals ook 
(dezelfde!) gebruikt wordt in speelautomaten. 
Type: Competion Pro. 


PRIJS: 
voor VIC-20, C-64 en Atari 


75 


voor Spectrum (inkl. interface). 169.- 


199- 


CPU 

ROM 

Standard RAM 
User RAM 
SOFTWARE 


TEXT DISPLAY 
CHARACTER SET 
GRAPHICS 


COLORS 
SOUND 


SCREEN RESOLUTION 
KEYBOARD 


JOYSTICK 
SPEAKER 


POWER 


VIDEO MODULATOR 
STOP-WATCH 
INTELLIGENT 1/0 
CONTROLLERS FOR 
VIDEO & KEYBOARD 
EXPANSION 


DIMENSION 


Cassetie 


- d 


ROM Pock 


TECHNISCHE GEGEVENS COMX 35 


1802A 

16K 

35K 

32K 

Extended BASIC (Semi- 
Compiler) Editor (built- 
in) FORTH (optional) 
40 columns x 24 lines 
64 Upper Case ASCII 
64 user programmabie 
(Multi-color graphic) 
characters. 

8 (background, charac- 
ter & symbol) 

8 octaves, (actually 1024 
tones) 16 volume steps, 
plus special effects. 
PAL 240 x 216 

55 moving keys 
alphanumeric and 
function keys. 

Built-in 4 directions. 
Built-in 4,5 cm. B Ohm 
250 mw 

AC adapter 
9VDC/500mA 

Built-in PAL 

Built-in 

Built-in 


44 pin connector tor 
direct plug-in of ROM 
packs, printers and 
expansion box for 
additional expansion 
29 x 16 x 4.5 cm. 







betaalbaar 


SOLDEER 
STATION 


n - Solide metalen kast. 

- Regelbare bouttemperatuur, 

afleesbaar op meetinstrument. 

- Bevat scheidingstrafo 220/24 V. 

- Boutpunt geaard. 

- Teflon handvat voor 'koude' 
handgreep. 













maar nu 


SANKEN POWER HYBRIDE 





Bouw zelf een uitstekende stereo-eindversterker 
m.b.v. een SANKEN POWER HIBRIDE (een ‘black 
box' met 16 pootjes). 


















en kost slechts: 


tijdelijk: 


DIL 


Het handtooltje leveren wij (inkl. een 
rolletje blanke draad) voor: 


]goedkoop 







S-1540HD à 
Afm. module: 68 x 42 x 8 mm. 
Voedingsspanning: o v S en i 


35. 


Uiteraard hebben wij voor u ook een kompleet 
bouwpakket; d.w.z. module, grote koelplaat, sili- 
conenpasta, print en alle komponenten (inkl. 
dubbele toonregeling en gescheiden volume- 
regelaars) voor de prijs van per stuk: 85 Je 
je 


Deze HiFi-stereo module 
verkopen wij u voor: 


Ook aan de voeding hebben wij gedacht: een 

passende ringkerntrafo, brugcel en twee elko's v. 

4700 uF (voldoende voor stereo) 85 Pe 
: 


Een 2 x 40W. kwaliteitsversterker bouwt u dus 


ee 170- 


(uiteraard exkl. ‘klein spul’ zoals kastje, 
knoppen en montagemateriaal). 


Aan de slag dus.......... ! 





ROADRUNNER 


= Een nieuw systeem om snel prototypen en éénmalige ontwer- 
pen te maken zonder print-ontwerp en/of wire-wrapping. 

Het bestaat uit een stukje handgereedschap en een rolletje ge- 
isoleerd draad, wat smelt bij een temperatuur van boven de 
200°C. U legt simpel de verbinding en soldeert vervolgens de 
aansluitingen. het draad wordt geleverd per 4 mini-klosjes 
(rood, oranje, groen en blauw) 


16.95 
19.50 


Wilt u overzichtelijk werken (grote ontwerpen) dan kunt u 
ook nog op de print 'mini-kabelgootjes' monteren en de dra- 
den hier doorheen leiden. Verpakt per 20 stuks van elk 15 cm. 
lang (op maat af te snijden): 


19.95 


Een voordelige proefset bevat handtool, twee klosjes geiso- 
leerd draad, 1 rol blank draad en 20 'mini-kabelgoten' en kost 


39.95 


(normale verkoopsprijs f 43,95) 


ELEKTRONIKA 


Jan Ligthartstraat 59-61 


3083 AL Rotterdam. Tel. 010-854213 


partikulieren: 


PER BRIEF met ingesloten GBK, BBK 
of EUROCHEQUE, wél ondertekenen, 
géén bedrag invullen i.v.m. prijswijzigin- 
gen of ‘uitverkocht’ zijn. 

-Verzendkosten f 5,- 

GEEN MINIMUM ORDERBEDRAG. 


TELEFONISCH of per BRIEFKAART: 
Levering onder rembours. 

-Verzendkosten f 11,25 (tot 1 kg.) 
MINIMUM ORDERBEDRAG f 50,- 


VOORUITBETALING op POSTGIRO 
nr. 649943 

-Verzendkosten f 5,- 

GEEN MINIMUM ORDERBEDRAG. 


BUITENLAND: Eerst folder aanvragen 
met afwijkende verzendkosten en verreke- 
ning BTW. 


bedrijven/ instellingen: 
Levering onder rembours met BTW-nota. 
-Verzendkosten f 11,25 

MINIMUM ORDERBEDRAG fÍ 50,-. 


Op rekening: 30 dagen netto, uitsluitend 
schriftelijke bestellingen en-of afhaalbon. 
-Verzendkosten f 5,: voor orders boven 
f 100,- kleinere orders f 10,-. 


Al onze gepubli. prijzen zijn INKL. BTW. 


winkel geopend: 


Dinsdag t m vrijdag 9.00 tot 18.00 uur. 
zaterdag van 9.00 tot 16.00 uur. 


gesloten: 


Maandag (de gehele dag) en vrijdagavond 
(geen koopavond). 











Bouwontwerp 


In onze serie ijkbronnen zijn reeds 2 spanningsijkbronnen en een 
frequentie-ijkbron besproken. In dit artikel wordt een stroom-ijkbron uit 
de doeken gedaan. Deze stroom-ijkbron is bedoeld voor 
gelijkstroomijking met de ijkwaarden 1 mA, 10 mA, 100 mA en 1 A. 


Stroom-ijkbron: 
exacte controle van 





stroombereik multimeters 


+Up 


Voor het controleren van multimeters is 
het ook noodzakelijk te beschikken over 
geijkte stromen. Immers, hoe kunnen we 
anders precies het betreffende stroom- 
bereik van een multimeter controleren?! 
Om een breed ijkingsgebied te krijgen, is 
een stroom-ijkbron ontworpen die een 
precisiestroom kan leveren van 1 mA, 10 
mA, 100 mA en 1 A gelijkstroom. 

Het opwekken van gelijkstroom is heel 
wat anders dan gelijkspanning. Hetzelfde 
kan worden gezegd van een stroom-ijk- 
bron en een spanningsijkbron. 

In principe is voor de stroom-ijkbron uit- 
gegaan van een precisiespanningsijk- 
bron, omdat van daaruit gemakkelijk een 
geijkte stroom kan worden verkregen. 
















precisie 
spannings- 
bron 


spanning 
naar stroom- 
conversie 


o uit 






Fig. 1. Om een stroom-ijkbron te krijgen, is 
het gemakkelijk om eerst een precisiespan- 
ningsbron te nemen en van daaruit een con- 
versie te maken naar stroom. 


Fig. 1 geeft een en ander blokschema- 
tisch weer. Een precisiespanningsijkbron 
zorgt voor voeding naar een speciale 
schakeling, die de spanning omzet naar 
een stroom. Zoiets noemen we een 
spannings/stroomconversie. 

Voor de precisiespanningsbron wordt ge- 
bruik gemaakt van een zenerdiode van 
het type referentie-dioden. Zenerdiodes 
zijn te scheiden in spanningsregeldiodes 
en spanningsreferentiediodes. De laatste 
zijn bedoeld als stabiele bron voor exac- 
te referentiespanning. 


In fig. 2 stelt D1 zo'n precisiezenerdiode 
voor. +Ub is hier de voedingsspanning 
en over zenerdiode D1 zal een exacte 
spanning gaan staan, doordat er een 
stroom van +Ub via D1 en R9 naar de 
voedingsnul gaat lopen. 

Vz stelt hier de stabiele zenerdiodespan- 
ning voor. Deze moet worden omgezet 
in een regelbare lagere waarde, waarvan 





Fig. 2. Een precisiespannings-referentiebron 

is erg eenvoudig, maar helaas hebben we 

geen vaste spanning nodig, maar een regel- 

pare spanning. Deze krijgen we via potmeter 
1. 


“de spanning eveneens goed stabiel moet 


zijn. 

In fig. 2 is dat spanning Ux. Deze span- 
ning wordt afgeleid van zenerspanning 
Vz door het netwerk dat bestaat uit 
weerstand R1, R2 en potmeter P1. 
Tussen de punten +Ub en de loper van 
P1 staat een stabiele spanning Ux die 


kan worden ingesteld met P1. 

Het omwerken van spanning Ux naar 
een bepaalde stroom gaat met de scha- 
keling volgens fig. 3. 

Spanning Ux wordt hier aangeboden aan 
de opamp, die hier is aangeduid met de 
codering IC. De uitgang van de opamp is 
verbonden met 2 transistoren die als 
darlington emittervolger zijn geschakeld. 
De emitter van een van de twee transis- 
toren gaat naar weerstand R10 en ver- 
volgens naar +Ub. De stroom door de 
emitter van de darlington-transistor T1 is 
exact te definiëren. 


Voorop moet worden gesteld dat T1 is 
opgebouwd uit twee afzonderlijke tran- 
sistoren, die samen een darlington emit- 
tervolger vormen, maar die ook te za- 
men in één behuizing zitten. Van de bui- 
tenkant gezien is het slechts een transis- 
tor. 

Over weerstand R10 zal exact dezelfde 
spanning komen te staan als Ux. Dit 
komt omdat het IC ongeveer 100 000x 
versterkt en ervoor zorgt dat tussen de 
inverterende en niet inverterende ingang 
van het IC een spanning komt te staan, 
die vrijwel verwaarloosbaar is, omdat de 
voedingsspanningszwaai van +Ub niet 


Fig. 3. Om een spanning om te zetten in een stroom is deze schakeling gekozen. De spanning 
zal zowel over de ingangspunten als over R10 komen te staan en een precisieregeling vormen. 








I Rbelasting 


I 
L 





Hob-bit 11/83 


23 














Fe 


” 
darlington 


© 








Fig. 4. Het schakelschema van de stroom-ijkbron is niet gecompliceerd, maar om enig inzicht te 
krijgen in de spannings- naar stroomconversie zal meestal wat denkwerk nodig zijn. 


Pp al te groot is. We praten slechts over 


een afwijking in het uV-gebied. 

Het zal duidelijk zijn dat als de spanning 
Ux uit fig. 2 wordt aangeboden aan de 
punten Ux in fig. 3 dit tot gevolg heeft 
dat, via opamp ‘IC’ en T1, over R10 
exact dezelfde spanning Ux komt te 
staan. Deze spanning noemen we in fig. 
3 Uy. 


Als weerstand R10 precies bekend is en 
Ux wordt nauwkeurig ingesteld, dan is 
het mogelijk om een precies gedefinieer- 
de stroom door R10 te krijgen. Immers, 
de stroom door R10 is gelijk aan Uy ge- 
deeld door R10. Deze stroom zal ook 
met een constante, te verwaarlozen fac- 
tor, exact gelijk zijn aan de collector- 
stroom door T1. Deze collectorstroom 
door T1 wordt gebruikt als ijkstroom. 
Deze kunnen we ook door een willekeu- 
rige belasting sturen mits deze belasting 
geen spanning vraagt, die groter is dan 
de voedingsspanning minus enige com- 
pensatiewaarden, die in fig. 3 achterwe- 
ge zijn gelaten. 


Schakelschema 


Fig. 4 geeft het schakelschema van de 
complete ijkbron. De voedingsspanning 
+Ub moet hier precies 9 V zijn, net 
zoals bij de sinusijkbron het geval was. 
De kwaliteit van de stroom-ijkbron staat 
of valt met de voedingsstabiliteit, zodat 
een spanningsgestabiliseerde voeding 
hiervoor dus noodzakelijk is. 

In fig. 4 stelt D1 de referentiezenerdiode 
voor, die exact 6,5 V levert. Hiervoor is 
een type BZ14 genomen. Maar in de 
handel is een hele rij andere zenerdio- 
des verkrijgbaar, die ook 6,5 V leveren 
en eveneens bedoeld zijn als spannings- 
referentiebron. 

De spanning over zenerdiode D1 wordt 
met verschillende takken afgetakt en toe- 
gevoerd aan de schakelaar S1. Zo is er 
een tak R1, P1, R2. De loper van P1 
gaat naar een van de contacten van 


Aangezien het hier slechts om een een- 
malige ijking gaat, ligt het voor de hand 
om gebruik te maken van een instrument 
in de winkel of er een zolang van 
iemand te lenen. We moeten er echter 
wel zeker van zijn dat het een zeer 
nauwkeurig geijkte meter is. Immers, on- 
ze stroom-ijkbron kan nooit nauwkeuriger 
worden afgeregeld dan de nauwkeurig- 
heid van de betreffende meter bedraagt. 


Door de meter op een 1 A of groter be- 
reik te zetten en S1 in de 1 A-stand te 
zetten, kan met P1 de stroom-ijkbron op 
1 A precies worden afgeregeld. 
Hetzelfde kan voor het 100 mA-bereik 
door S1 in de stand 0,1 A te zetten en 
met P2 dezelfde ijking te verrichten. Ver- 
volgens kan een 10 mA ijking worden 





Fig. 5. De layout voor de print, waarop de schakeling volgens fig. 4 in haar geheel kan worden 


aangebracht. 


schakelaar S1 en vormt hierdoor het 1 A 
ijkbereik. Het gemeenschappelijke con- 
tact van schakelaar S1 gaat naar punt 3 
van IC1. 


De uitgang van IC1 gaat naar de basis 
van darlington-transistor T1. Weerstand 
R10 is in fig. 4 exact vastgelegd. Nu 
mag weerstand R10 rustig een tolerantie 
van 10% hebben, omdat met de instel- 
potmeters de ijkstroom wordt gecali- 
breerd. Dit kan alleen door op de uit- 
gangspunten + en - een zeer nauwkeu- 
rig geijkte stroommeter aan te sluiten. 


gedaan, door S1 in de stand 10 mA te 
zetten en met P3 de stroom af te rege- 
len op 10 mA. 

Tot slot wordt een 1 mA-ijking verricht 
door S1 in de stand 1 mA te zetten en 
P4 zo af te regelen, dat de aangesloten 
stroommeter exact 1 mA aangeeft. We 
moeten er wel op letten dat, als er van 
een multimeter gebruik wordt gemaakt, 
we steeds het grootste bijbehorende 
stroombereik nemen om de ijkbron af te 
regelen. We gaan natuurlijk niet de 1 mA 
afregelen op een 1 A-bereik. Dat zal 
praktisch gezegd inhouden dat de reso- 


Fig. 6. Voor de instelpotmeters moeten liggende modellen worden genomen met een steek van 


5x10 mm. 
AA 0,1 A 10mA 1mA 
i Ne” 
ADO DO Of: 
a Eelbá Be 6 de a 





24 


Hob-bit 11/83 





BINNE Tr Tt 


lutie van de meting ontzettend slecht zou 
zijn en we een waardeloze ijking zouden 
krijgen. 


In principe is het niet nodig om de 
stroom-ijkbron te voorzien van een koelli- 
chaam bij transistor T1. Meestal kan er- 
van worden uitgegaan dat de stroom-ijk- 
bron slechts een korte tijd wordt gebruikt 
en in dat geval zal transistor T1 niet zo- 
veel warmte kunnen ontwikkelen, dat er 
ijkstroom-fouten worden gemaakt dan 
wel dat transistor T1 te heet wordt. 
Wordt echter de stroom-ijkbron geduren- 
de lange tijd gebruikt voor continustro- 
men van 1 A, dan is een extra koelli- 
chaam op transistor T1 noodzakelijk. 
Voor de andere bereiken is dit sowieso 
overbodig. 










+9V 1 


| belasting 


i 
i 
SA 








Fig. 8. Extern heeft de stroom-ijkbron 9 aansluitpunten, waarvan er 5 naar de stroomselectie- 
schakelaar gaan. De uitgang wordt gevormd door de punten 8 en 9. 


Print 


Fig. 5 geeft de layout voor de print, 
waarop de schakeling volgens fig. 4 kan 
worden aangebracht. De schaal in fig. 5 
is 1:1 en het aanzicht is, zoals gewoon- 
lijk, van de soldeerzijde. 

De componentenopstelling van de scha- 
keling volgens fig.4 op de layout van fig. 
5 is gegeven in fig. 6. 


Voor de instelpotmeters moeten liggende 
typen worden genomen. Let goed op de 
aansluitrichting van transistor T1 alsme- 
de IC1. Ook diode D1 moet in de juiste 
richting worden aangesloten. 

Voor de condensatoren moeten typen 
worden genomen met een steek van 10 
mm. 

Het externe aansluiten van de schake- 
ling kan nauwelijks een probleem zijn. 
Fig. 8 geeft hiervan het schema. 

Op de externe aansluitpunten 1 en 2 
wordt de voedingsspanning aangesloten. 


Op de externe aansluitpunten 3, 4, 5, 6 
en 7 komt de selectieschakelaar S1. 


Hiermee kan het gecalibreerde stroom- 
bereik worden gekozen. 

Tot slot zijn de externe aansluitpunten 8 
en 9 bedoeld als ijkstroomuitgang. Daar- 
bij is punt 8 de positieve zijde en punt 9 
de negatieve zijde. 

In fig. 8 is gemakshalve over de punten 
8 en 9 een belasting getekend van een 
weerstand. Dit kan natuurlijk een meter 
zijn voor stroomijking, maar ook een ge- 
wone belasting. 


Zoals reeds gesteld, kan de spanning 
over de weerstand nooit hoger zijn dan 
de voedingsspanning minus enkele volts, 
vanwege de verliezen over R10 en de 
basis-emitterjunctions van darlington- 
transistor T1. 


Afb. 7 geeft een indruk hoe de compleet 
gebouwde stroom-ijkbron eruit zal zien. 
De bouw van de schakeling is niet zo 
gecompliceerd. 


Afb. 7. De stroom-ijkbronprint is 
overzichtelijk ontworpen, zodat het bestukken 


ervan weinig problemen kan geven. Plaats IC1 gemakshalve 
op een voetje. 


Componentenlijst bij fig. 4 en 6 


weerstanden: 

R1, R2 = 2,2 KQ 

R3, R5 = 820 Q 

R4 = 22 kQ 

R6 = 18 kQ 

R7 = 100 Q 

R8 = 220 kQ 

R9 = 1,2 KQ 

R10 = 3,3 2/5 W 

P1, P2 = 1 KQ, instelpotmeter, steek 
5x10 mm 

P3, P4 = 100 Q, instelpotmeter, 
steek 5x10 mm, horizontale 
printmontage 


condensatoren: 
C1, C2 = 0,1 UF 


halfgeleiders: 

D1 = zenerreferentiediode, 6,5 V, 
b.v. type BZV10 (zie tekst) 

IC1 = uA741, dual in line 

T1 = TIP 125, PNP 
darlington-transistor 


overige componenten: 

1 printje HB 172 

S1 = 1 schakelaar, 4 standen, 1 
moedercontact 

9 printpennen, 1 mm rond 





en 


Hob-bit 11/83 


25 










IEUW u 
7 83101 Basicode 2 interface 
TT Het behulp van deze c 


e t behulp van deze code, die ontworpen is 
door de redaktie van de NOS-radiorubriek 
Hobbyscoop, is het mogelijk om Basic program- 
MC 3 Mikrofoonkapsel. mas tussen verschillende computertypen 
Kristalmikrofoon 50 tot 7000 Hz uit te wisselen, Print bevat de interface 
1,5mv/uBar SARETKENN en ate ala else eee f 5,20 voor onze Juniorcomputer............. f 14,40 
MC 9 Mikrofoonkapsel. 
Kristalmikrofoon 50 tot 7000 Hz 
k 2 mV/uBar 25,5mm rond x 9,5mm...... f 5,20 
MC 41 Mikrofoonkapsel . 
Kristalmikrofoon 50 tot 7000 Hz 
O,1mV/uBar 21x15x7mm. f 5,20 
SA 18 Mikrofoonkapsel , 
Dynamisch met beschermkap voor membraam. 
200 ohm - 100 tot 10000 Hz. 
O,lmV/uBar/1KHz. 23mm rond x 1lmm..f 6,65 
MCE-101 Mikrofoonkapsel 
Elektret met ingebouwde FET. 50-12000 Hz 
0,5mV/uBar/1KHz - 600 ohm. FET werkt op 
spanning van 1,5 tot 10 Volt... f 5,95 






































83103-1 Anemometer en opnemer 
en mechanische opnemer voor windsnelheid 


en een print met elektronika vormen samen 
een windsnelheidsmeter waarmee niet alleen 
de momentele windsnelheid kan worden ge- 
meten, maar tevens de maximum en minimum 
waarde in een bepaald tijdsbestek. Bouw- 
pakket bevat print 1 en 2, de trafo en een 
meter maar geen kast. Ook de opnemer zelf 

















390033 Universele snelle plus-voeding lAmp. 
Snel een goede voeding bouwen is geen 
probleem met dit bouwpakket. De voeding 
levert maximaal 1 Ampere en U kiest de 
uitgangsspanning, 5, 6, 8, 9, 10, 12, 15 
18 of 24 volt. (Wel even opgeven) 





















390025 Universele regelbare 5 Ampere voeding 
Snel en eenvoudig te bouwen, doch degè- 
lijk en goed van kwaliteit is dit bouw- 


pakket. De voeding kan maximaal 5 Amp. 
stroom leveren en is regelbaar van 5 



























tot 25 volt, Pakket bevat print, alle i wordt niet meegeleverd doch is los lever- 
: Zonder trafo kost dit pakket........ $ 
Ne onde len en toeslaat Ji, 390035 Idem, doch ín 100mA uitvoering. Pakket He as iost Eneas -f 149,00 
J et ene et wordt dan geleverd met trafo...?....f 29,95 p! PENET RA EA, «f 199,00 


Pakket 1 en 2 met opnemer samen.. 






Beide voedingen 820101 en 830103 kunnen .-f 339,00 


naar wens ook met regelbare uitgangsspan- 
ning geleverd worden, Prijs als boven. 
Wel duidelijk vermelden wat gewenst wordt) 



















390023 Toerenteller (voor analoge 1mA meter) 

niversele toerenteller voor auto 

met 1l tot 12 cylinders, 2 of 4 takt. 
De toerenteller werkt in een auto met 
konvencionele ontsteking of voorzien 
van transistor/thyristor-ontsteking. 
Ook + of - aan massa is geen probleem 
(Alleen wel 12 volt) De nauwkeurigheid 
na afregelen bedraagt ca. 14%. Akku- 


spanning, omgevingstemperatuur en kon 
taktdender hebben geen invloed op de 










































nauwkeurigheid, Zonder meter 




















83093 Buitentermostaat 
390037 universele snelle min-voeding lAmp. lijnen voor overdag en “s nachts en een 
390039 Als 830103 echter voor 100mA maximale 
ip DE WONDERLGkE WERELD van 
Elektronika met Resi en Transi. Deze twee heren HB 165 De alarmeringseenheid (inbraakalarm) 
uitproberen want we leveren er een set onderde- aanwezig is dat gebruikt kan worden om een 
ôok los bestellen, Boek en print kosten f 29,50 SM KOE: on vande enne orendweevebisemenr es $ 2030 
voedingsapparaatje voor 2 uitgangsspanningen. 
zowel parallel als serie te schakelen. 


en universele termostaat met volledig 
ree Als 830101 doch nu voor negatieve span- variabele hysteresis. Bouwpakket bevat 
stroom. Pakket komt met trafo....... 
VAN 
leren U de beginselen van de elektronika. De De alarmeringseenheid zorgt ervoor dat er 
len bij, kompleet met een echte seinsleutel’! alarmgever te sturen (b.v. sirene) 
Komplete set met alle onderdelen zola ng de HB 167 Eenvoudige dubbele voeding 1,4 volt - 12 volt 
Beide trappen zijn regelbaar van 1,4 tot 
Pakket bevat trafo en alle onderdelen 


instelbare stooklijn, onafhankelijke stook- 
ningen, Met koelplaat zonder trafo..f 19,95 trafo en relais en kost slechts..... f 119.30 
7 n 
Op ontdekkingstocht in het wonderlijke land van PA B 
bouwontwerpen die vermeldt staan kunt U meteen gedurende een bepaalde tijd een signaal 
U kunt het boek (met printplaat) natuurlijk Pakket vormt een uitbreiding van HB164 
voorraad strekt Een snel te bouwen klein experimenteer- 
12 volt. Ze leveren maximaal 400mA en zijn 
en. Kasten: aiarses eu salenas welnee Ne ae 














390027 Universele vermogensregelaar 
Witt U de Tampen In huis dimen, een 


motortje langzamer laten lopen? Eenvoudig 
op te lossen met dit universeel bouw- 
pakket. Regelt bij 220 volt maxiaal 
600 Watt zonder verdere voorzieningen, 
maar is simpel uit te breiden tot 2000 W 
Eenvoudig en goed voor... pipas f qd: 


Stroombegenzer voor dubbele voeding (HB167) 
Een regelbare stroombegrenzer voor de dub- 
bele voeding is een handige uitbreiding van 
dat bouwpakket en zeer nuttig in de prak- 
tijk. Pakket munt uit door eenvoud en is 
heel simpel te bouwen. ................. f 




































HB 173 Universele akkulader 

Akkuladers ín bouwpakketvorm en kant en klaar 
zijn er te kust en te keur. Deze akkulader 
onderscheidt zich van vele anderen door het 
feit dat ie een konstante stroom levert onge- 
acht de aangesloten akku. De laadstroom ís 
instelbaar van enkele milli-amperes tot 

ca. l ampere. Als de akku vol is gaat er een 
LED branden en wordt automatisch de laadstroom 
tot een zeer lage waarde gereduceerd 

Pakket bevat geen trafo. Het kost...... f 26,70 

















CAK tuimelschakelaars. De Allerbesten: 
(worden ook wel toggleswitches of Roc- 
kerswitches genoemd 









De maximaal te schakelen stroom bedraagt 
bij 120V AC 5 Amp. en bij 250V AC 2 Amp. 
Kontaktweerstand max. 10 milli-ohm 
Isolatieweerstand min. 1000 mega-ohm 











Leverbaar zijn: 

















7101 Enkelpolig om ..... TE sennt By 

7103 Enkel om met middenstand... f 3, HB 174 CV-termostaat 

7105 Enkel om beide zijden verend..... f 3, Een termostaat die zonder verdere voeding 
7107 Enkel om, een zijde verend....... f b aangesloten kan worden op de bestaande 
7108 Enkel om verend zonder middenstand 3, 24 volts wisselspanning van de keteltrafo, 


7201 Dubbel om.... 
1203 Dubbel om 


f 
390029 wisselknipperlicht voor 220 volt 7205 Dubbel om beide zijden verend....f 
Een handig hulpmiddel voor etalages, 7207 Dubbel om , een zijde verend f 





Alleen een extra draad bijtrekken is vereist. 
De termostaat werkt helemaal elektronisch: 
Natuurlijk ook bruikbaar voor veel andere 
warmteregelingen. Bouwset kost......... f 26,80 























Demo EO anw wu 
a an n an an An n a on on An n n on on 











O O o o o n a w w a w w N 


shows, en noem maar op, maar ook geschikt 7208 Dubbel om verend zonder m.stand.. ; 

voor de huis-disco. Per kanaal kan men 7211 Driestanden met aktieve m. stand. ’ HB 805 Universele transistor curvetracer 

ongeveer 500 Watt aan lampen schakelen 7301 Drie maal om... k é “i Met de tracer kunnen op een tweekanaals-oscil- 
(Indien wat extra voorzieningen getrof- 7303 Drie maal ca ’ loscoop de uitgangskarakteristiek, diode-karak- 
fen worden heel wat meer) 945 TAO: Vior maal Omvang revers ' teristiek en de karakterstieken van LED's, 

Snel te monteren......... sosesseesee f 7403 Vier maal l darlingtons, zeners, triacs FET“s e.d, zicht- 















baar gemaakt worden. Zelfs weerstandswaarden 

en de grootte van condensatoren zijn te zien. 
BE STE - Bouwpakket bevat trafo (niet het genoemde 
ONDER REMBOURS: Bel 040-448229 of schrijf een kaartje aan De Boer Elektronika B.V. Afdeling MAA AIE ondardelen en de prinses 69,501 
Postorders, Postbus 680, 5600 AR Eindhoven. f 9,00 verzendkosten. 


VOORUITBETALING: Per brief met getekende eurocheque of girobetaalkaart of op gironummer 
2155669, of op banknummer 150048394 RaBo Eindhoven. f 5,00 verzendkosten. 
elektronika 


Geen minimum orderbedrag, doch orders beneden f 50,00 worden extra belast met f 5,90 
AFDELING POSTORDERS EINDHOVEN 040 — 448229 


KLEINE BERG 30-41, 5611 JS EINDHOVEN 040 448827 
ZUID KONINGINNEWAL 58, 5701 NT HELMOND 04920 35269 
VOORSTRAAT 431, 3311 CT DORDRECHT 078 — 148757 
CITADELLAAN 39, 5212 VA 's HERTOGENBOSCH 073-— 137580 


LANGE JANSSTRAAT 16-18, 3512 BB UTRECHT 030-340282 / 


























Openingstijden De Boer Elektronikafilialen: 3 
Winkels zijn op de gebruikelijke tijden open (09.00 - 18.00uur uitgezonderd: 
Maandag: Winkel in Helmond, Utrecht, Den Bosch en Dordrecht gesloten 
Winkel in Eindhoven geopend van 13.00 tot 18.00uur. 
Koopavond: In Dordrecht en Utrecht op donderdagavond, EN 
Winkels in Eindhoven, Den Bosch en Helmond op vrijdagavond tot 21.00uur. 
Zaterdag:Om 17.00 uur zijn alle winkels gesloten 


Alle in deze advertentie genoemde prijzen zijn incl. BTW 



















JE 


Printboormachine- 


regeling: 


ontwerp met goedkope 


voeding 


In de handel zijn steeds meer kleine printboormachines te koop die van 
een bijzonder goede kwaliteit zijn. Voor rond de 100 gulden is reeds 
een hoogtoerige printboormachine te krijgen voor boren tot circa 3 mm. 
Hoewel de printboormachine op zich vrij goedkoop is, blijkt toch een 
goede voeding bijna onbetaalbaar te zijn. Er zijn wel eenvoudige 
voedingen verkrijgbaar bij deze hobby-boormachines, maar deze zijn 
kwalitatief niet zo best. Voor een goede voeding betalen we echter 
algauw zo’n 200 à 300 gulden. Dat ging ons ook zo toen we trachtten 
bij een leuke printboormachine een voeding te kopen. De boormachine 
kostte ons circa 90 gulden en er bleken ook allerlei reserve-onderdelen 
verkrijgbaar te zijn. Los van de boormachine hadden we voor eenzelfde 
bedrag een bijzonder goede kolomstandaard, zodat onze eigenlijk 
printboormachine compleet was. Daarna gingen we op zoek naar een 
voeding en zie daar de moeilijkheid: een goede voeding bleek niet 


voorhanden. 


In de elektronicahandel bleek algauw 
dat een goede voeding betekent dat je 
een soort laboratoriumvoeding moet 
kopen. Dat is voor een printboorma- 
chine eigenlijk overbodig. We hebben 
daarom onze toevlucht gezocht tot 
een eigen ontwerp. 


De printboormachineregeling is niets an- 
ders dan een voeding die speciaal is 
ontworpen om te worden gebruikt bij een 
boormachine. Daarbij speelt het soort 
printboormachine geen enkele rol. 

In principe kan elke gelijkstroom-hobby- 
machine worden gebruikt die bedoeld is 
voor voedingsspanningen tussen circa 
10 en 18 V. Verreweg de meeste boor- 
machines liggen in dat spanningsbereik. 
De printboormachinevoeding kan worden 
gesplitst in een voedingsgedeelte en een 
regelgedeelte. Het voedingsgedeelte is 
betrekkelijk conservatief, zodat we dit in 
de eerste bespreking buiten beschou- 
wing laten. 


Fig. 1 geeft het regelgedeelte van de 
printboormachineregeling. Op de ingangs- 
punten in fig. 1 wordt een ongestabili- 
seerde gelijkspanning aangeboden. 

IC1 stelt een spanningsregelelement 


voor. Zo’n element levert over het alge- 
meen een stroom van maximaal 1 A, zo- 
dat we een kunstgreep toe moeten pas- 
sen om te voldoen aan een behoorlijke 
stroom vanwege de meeste printboorma- 
chines. 

Daarbij zijn we uitgegaan van continu- 
stromen tot circa 2,5 A, terwijl piekstro- 
men van het dubbele mogelijk zijn. Om 
dergelijke stromen te kunnen halen, is in 
fig. 1 transistor T1 met weerstand R1 bij 
IC1 geplaatst. 

De werking van T1 is eenvoudig, bij ge- 
ringe uitgangsstromen zal IC1 de voe- 
ding leveren. Komt de stroom boven een 
bepaalde waarde, waarbij weerstand R7 
meer dan 700 mV over zich krijgt, dan 
zal transistor T1 gaan geleiden en de 
verdere stroom zal via de emitter naar 
de collector van T1 worden gestuurd. De 
collectorstroom van T1 is dus een aan- 
vulling op de uitgangsstroom van IC1. 
Voor een goede printboormachine is het 
echter noodzakelijk dat deze een be- 
hoorlijk continuvermogen kan leveren 
zonder dat het toerental daarbij in elkaar 
zakt. Immers, als we een gaatje boren 
en de belasting van de boormachine 
wordt groter, dan zou het toerental te 
veel af kunnen nemen, zodat we in 
moeilijkheden kunnen komen. Het resul- 
taat is dan minder fraaie boorgaten. 


Ook bestaat er de kans dat de boor zelfs 
vastloopt. Om dit te vermijden, is een re- 
gelcircuit rond IC1 aangebracht. De 
schakeling hiervoor is gegeven in fig. 2. 


De regeling bestaat uit een terugkoppe- 
ling naar de nul van IC1. Deze nul is hier 
niet aan de voedingsnul gekoppeld maar 
gelegd aan transistor T2. Hierdoor is het 
mogelijk om de voedingsspanning van 
IC1 op te tillen. Dit gebeurt door de te- 
rugkoppeling via weerstand R3 en pot- 
meter P1. 


Dreigt om een of andere reden de voe- 
dingsspanning in elkaar te storten op de 
uitgang, dan zal de gate van transistor 
T2 minder voeding krijgen. In dat geval 
zal deze transistor meer gaan sperren, 
zodat de drain-source weerstand hoog- 
ohmiger wordt en de voeding zichzelf te- 
genkoppelt. 


Compleet schakelschema N 


Fig. 3 geeft het complete schema van de 
printboormachineregeling. 


TR1 stelt de voedingstransformator voor. 
Hiervoor kan elk willekeurig type worden 
genomen, dat 220 V primair is en secun- 
dair een spanning kan leveren tussen 12 
en 15 V met een continustroom van on- 

geveer 2,5 A. 

De dioden D 1 t/m D4 vormen de brug- 


Fig. 1. Voor de printboormachine wordt een 
regulaire spanningsregelaar gebruikt met 
daarover een buffertrap T1. 








Hob-bit 11/83 


Fig. 2. Om een stabiel boormachinetoerental 
te krijgen, is een terugkoppeltrap T2 noodza- 
kelijk. 


P gelijkrichter, terwijl C1 zorgt voor de af- 
vlakking. 

IC1 is de genoemde spanningsstabilisa- 
tor en R1 en T1 vormen samen de ver- 
mogenstrap. 


De terugkoppeling voor de stabiele rege- 
ling wordt gevormd door de componen- 
ten R2, R3, P1 en transistor T2. P1 is 
een instelpotmeter. Deze kan het beste 
in de praktijk worden ingesteld afhanke- 
lijk van persoonlijke voorkeur. Zoiets ver- 
eist natuurlijk dat we proefondervindelijk 
met de printboormachine een aantal ga- 
ten boren en P1 zo afregelen dat de 
grootste boormachinestabiliteit wordt ver- 
kregen. 


Fig. 4. De layout voor de schakeling van fig. 3, schaal 1:1. 





28 





Fig. 3. Het schakelschema van de printboormachine is eenvoudig en niet kostbaar. In verhou- 
ding met elke andere goede voeding is het beter deze te bouwen dan er een te kopen in de re- 
guliere handel. 





Print 


Fig. 4 geeft de layout voor de print waar- 
op de schakeling volgens fig. 3 kan wor- 
den aangebracht. 

In fig. 4 is de schaal 1:1 en het aanzicht 
van de soldeerzijde. 





De componentenopstelling van de scha- 
keling volgens fig. 3 op de layout van fig. 
4 is gegeven in fig. 5. 

Met uitzondering van trafo TR1 zitten al- 
le componenten op de print. Ook is op 
transistor T1 reeds een standaard koelli- 
chaam geplaatst. In verschillende geval- 
len is dit koellichaam verkrijgbaar met 
reeds de juiste gaten voor een TO-3 be- 


huizing. In het andere geval zullen we 
zelf de juiste gaten moeten boren voor 
de transistorbevestiging. 

Let er bij de montage van het koelli- 
chaam van T1 en de transistor op de 
print goed op dat er een goed galvanisch 
contact bestaat tussen het koellichaam 
en de transistorbehuizing, alsmede tus- 
sen de transistor en de betreffende col- 
lectorkoperbaan. 


Het is verstandig om de schroef die con- 
tact maakt met de collectorkoperbaan te 
solderen aan de betreffende koperbaan. 
Voor elco C1 is een verticaal staand 
type gebruikt van Philips. Uiteraard kan 
hiervoor ook elke willekeurige andere 


Fig. 5. De componentenopstelling voor de schakeling volgens fig. 3 op 
de layout van fig. 4. Alleen transformator TR1 is niet op deze print 


aangebracht. 





Hob-bit 11/83 






























Voor instelpotmeter P1 wordt een lig- 
gend type genomen met een steek van 
5x10 mm. Condensator C2 en C3 heb- 
ben ieder een steek van 10 mm. 

De bouw van de print kan verder weinig 
problemen opleveren. Alleen moet goed 
worden gelet op de plaatsing van het 
koellichaam en transistor T1. 

Tot slot geeft fig. 7 een indruk van de 
externe aansluiting van de printboorma- 
chineregeling. 


Aan de punten 1 en 2 komt de secundai- 
re transformatorspanning. Gemakshalve 
is in fig. 7 een voedingsschakelaar in de 
primaire trafoleiding achterwege gelaten. 
Natuurlijk is deze noodzakelijk als we 
niet werken met een stekker die steeds 
uit de contactdoos wordt getrokken. 

De uitgangspunten worden gevormd 
door 3 en 4. Daarbij is punt 3 de positie- 
ve uitgangsspanning en punt 4 de nul. 
Deze punten gaan direct naar de print- 
boormachine. 


Componenteniijst bij fig. 3 en 5 









Weerstanden: 









= 100 KQ, instel 


model, steek 5x10 p aior ‚ liggend 


m 





Afb. 6. Voor het koellichaam kunnen verschillende types worden gebruikt. De hier gebruikte koe- 


ling is een standaardtype, dat reeds is voorzien van de juiste boorgaten. condensatoren: 


= 470 7 






ondergebracht. Ter verduidelijking van 


elektrolytische condensator worden ge- 
de bouw geeft afb. 6 een indruk van de 






een zogen 
we vr EER 





Wan aint 


bruikt. 

IC1 is een spanningsstabilisator, die in complete print. Let vooral ook op de half 
aamde TO-220 behuizing is aansluitrichting van transistor T2. D1 dn pers: 
A AES 2 ; 4=1 


BWY95At/mC) N5404... 1N5408 (of 





IC1 = 7812 
‚ Spanni ili 
Pes, TO-220 behuizing. Sar, 5 
de Ne of equivalent 
3819 of equivalent 





Fig. 7. Extern heeft de printboormachineregeling slechts 4 aansluitpunten. De punten 1 en 2 
kunnen onderling worden verwisseld, omdat het hier wisselspanningsaansluitpunten van de se- 


cundaire trafospanning betreft. 















Overige com 
1 print HB izp enden; 
Primair “y dingstransformator 220 
1 koellic V.… 15V/ ‚5 A seci s 
lichaam (zie tekst) Cundair 
boutjes M3x10 mm 
moertjes M3 


4 printpennen, 1 mm rond 








220V ~ | 














Hob-bit 11/83 29 


Bel voor een (proef)abonnement 
05700-9.14.88 


> 
Q 
c 
Q 
€ 
me 
£ 
0 
(7) 
z 
= 
Q 
£ 
Q 
< 
c 
8 
== 
bn 
v 
3 
= 
ae 
c 
© 
> 
c 
v 
> 
© 
D 
= 
5 
£ 
N 
z 
a 


HOUDT UW 
ELEKTRONIKA HOBBY 
BETAALBAAR 


BESTEL UIT ONZE MAILING-LIJST 


Als U deze lijst nog niet ontvangt, vul dan 
onderstaande bon in. 


naam: 
adres: 
postcode: 
woonplaats: 


TN siii TTE 
En stuur deze op aan: UE 


e 
D joop smink 
\ zoal 
Smeepoortstraat 23 natagserane en OB k hoort 
3841 EG Harderwijk 


Va nde nberghe 
ovensewe, 01306. 5021 LJ Tilburg NL, Tel.: 013 - 366470, Telex 52786 





/ Bouwontwerp 


Elektronische oren 
De signal tracer 


De oscilloscoop kan het best worden vergeleken met de oren van de 
elektronicus. Er kan immers mee worden bekeken waar er ergens een 
signaal aanwezig is en hoe dat eruit ziet. Is er geen geld genoeg 

beschikbaar om deze vrij dure elektronische ogen aan te schaffen, dan 
moet er noodgedwongen een beroep op andere zintuigen worden gedaan. 
Een schakeling aftasten kàn leuk zijn tot je eens op 220 V stuit en je 
plots het nut van reflexen ontdekt. Uiteindelijk blijft er nog één ding 
over… HOREN! Volledigheidshalve vermelden we nog dat 
elektronica-proeven een nog niet uitgevonden sport is, en als je 
elektronica ruikt, loopt er wel een en ander mis met jou of met de schakeling... 


Een apparaat dat een signaal hoorbaar 
kan maken, noemt men een signal tra- 
cer. Vrij vertaald een signaalvolger. Het 
‘volgen’ van een signaal wijst erop dat 
met zo’n apparaatje een signaal trap na 
trap helemaal door een schakeling kan 
worden gevolgd. Zodoende kan men na- 
gaan of er in een bepaalde trap verster- 
king, verzwakking of vervorming op- 
treedt. Slechte verbindingen of kortslui- 
tingen manifesteren zich door het weg- 
vallen van het signaal op dat punt. 

Om voor dit alles geschikt te zijn, moet 
een signal tracer de volgende eigen- 
schappen bezitten: 


- de versterking moet regelbaar zijn bin- 
nen een groot bereik: op een versterker- 
ingang is het signaal immers véél klei- 
ner dan op de uitgang? Om het signaal 
door een versterker te volgen, moet de 
versterking van de signal tracer stelsel- 
matig kunnen worden verminderd. 


- hoogfrequentsignalen (FM, AM) die nog 
niet zijn gedetecteerd, moeten ook hoor- 
baar zijn om fouten in het HF-gedeelte 
van ontvangers op te kunnen sporen. 
Daartoe bezit een goede signal tracer 
een RF (= Radio Frequentie)-ingang 
met extra versterking èn detectie. 


- de meetingang van de signal tracer 
moet zijn beveiligd tegen hoge spannin- 
gen: men weet immers niet steeds op 
welke punten hoge spanningen voorko- 
men (voedingsgeleiders bijvoorbeeld). 


- de ingangsimpedantie moet zowel op 
de LF- als de RF-ingang van de signal 
tracer voldoende hoog zijn. Zo niet dan 
wordt de te testen schakeling door het 
meten overbelast of ontregeld. 


- het versterkte signaal moet natuurge- 
trouw door de luidspreker van de signal 
tracer worden weergegeven. 


Verwachting 


Wat kan van een dergelijk ontwerp wor- 
den verwacht? Deze vraag zullen velen 
zich stellen na voorgaande waslijst. Een 
antwoord kan worden gevonden in de 
volgende specificaties: 


- LF-versterking instelbaar: x1 (0 dB), 
x10 (20 dB), x100 (40 dB); extra traplo- 
ze versterking x2 tot x10 

- RF-versterking x20 + LF-versterking; 
RF-bereik: LG, MG, 27 MHZ... FM tot ca 
200 MHz; detectie van AM- en FM-sig- 
nalen 

- beveiliging op LF-bereik tot ca 4000 V 
piek! 

- LF-ingangsimpedantie: > 100 KQ 

- RF-ingangsimpedantie: > 20 kQ 


Samengevat kan op LF-bereik het appa- 
raatje niet stuk wegens de beveiliging en 
is de maximale versterking x1000. Op 


de RF-ingang bedraagt de maximale ver- 
sterking 20 000 en de signalen, AM of 
FM, worden gedetecteerd. 

D.m.v. een driestandenschakelaar en 
een potentiometer kan de versterking op 
elke gewenste waarde worden ingesteld. 


Blokschema 


Fig. 1 toont het blokschema dat alle 
voorgaande beloften waar moet maken. 
In het HF-blok vind je een buffertrap, die 
de ingangsimpedantie omhoog drijft, en 
de RF-signalen naar een versterkertrap 
voert. Deze trap versterkt ca 20x waar- 
door zelfs zeer kleine signalen (van een 
ferrietantenne of een stukje draad) ge- 
schikt worden om in de detector te wor- 
den gelijkgericht. 


Het gedetecteerde signaal wordt toege- 


voerd aan de LF-versterker en kan daar- D- 


Fig. 1. Het blokschema van de signal tracer met LF- en HF-blok. 


A 


x20 


Hapa "i J 


detectie 
HF blok 








x1 
x10 
x100 


LF blok 


uitgangsversterker 








Hob-bit 11/83 


31 














T2 
BC557B 











10pF / 10 V 





Fig. 2. Het complete schema van de signal tracer: een bewijs hoe eenvoudig schijnbaar ingewikkelde dingen kunnen worden uitgevoerd. 


B> in naar believen worden versterkt. De 
LF-versterker, voorgesteld door het LF- Afb. 3. De compleet gebouwde signal tracer, klaar om in een handige behuizing te worden on- 
blok, bevat twee versterkertrappen: een dergebracht. 
versterker met standen x1, x10 en 
x100, en een versterker met continure- 
geling tussen x2 en x10. 

De uitgangsversterker ten slotte geeft 
geen extra amplitudeversterking, maar 
wel een grote stroomversterking, zodat 
een 8 Q luidspreker probleemloos kan 
worden gestuurd. 


Detailschema 


Fig. 2 bewijst hoe eenvoudig schijnbaar 
ingewikkelde dingen kunnen worden uit- 
gevoerd. 

De volledige signal tracer bevat slechts 
één IC en vier transistoren met daarom- 
heen een handvol passieve componen- 
ten. Het geheel kost dan ook slechts een 
tiental guldens! 


Het HF-blok bestaat uit twee transistoren 
T3 en T4. De RF-signalen worden via 
C6 naar de basis van T3 gebracht. T3 
staat als emittervolger geschakeld (ge- 
aarde collectorschakeling), waardoor de 
ingangsimpedantie vrij hoog wordt we- 
gens de hoge waarde van emitterweer- 








32 Hob-bit 11/83 








Bouwontwerp 


stand R12. De versterking is praktisch 
x1. 

Via C7 ontvangt T4 het gebufferde in- 
gangssignaal en versterkt dit ca 20x. 

T4 is een HF-transistor (BF494) en is in 
een geaarde emitterschakeling geplaatst. 
Wegens de ontkoppeling van R15 door 
C8 wordt een maximale versterking ge- 
garandeerd. De collectorimpedantie van 
T4, die mede bepalend is voor de ver- 
sterking, bestaat uit een weerstand in 
serie met een spoeltje van 22 uH. De 
impedantie van dit spoeltje is afhankelijk 
van de frequentie van de signalen die er- 
door vloeien. Het is dus alsof er voor ho- 
ge frequenties een grotere collectorimpe- 
dantie aanwezig is dan voor lage fre- 
quenties. De versterking zal overeen- 
komstig groter of kleiner zijn. Hierdoor 
worden frequentiegemoduleerde signalen 
(FM) omgezet in amplitudegemoduleerde 
signalen (AM). 









i 
i 
] 


Afb. 4. Dit is een voorbeeld van een geschikt 
meetsnoer. 





De detectorschakeling volgend op T4 
kan daardoor eenvoudig worden gehou- 
den: een gewone puntcontactdiode, D4, 
richt de kleine RF-spanningen gelijk en 
C9 parallel met R16 vlakt de pieken 
enigszins af. 

Via R2 en C10 bereiken de aldus ge- 
vormde LF-signaaltjes uit de RF-verster- 
ker de ingang van de LF-versterker. Op 
knooppunt A komen de signalen uit de 
RF-versterker en de via C1 en R1 aan- 
gevoerde LF-ingangssignalen samen. Je 
moet daarom geen omschakelaar voor 
LF of RF voorzien: je kiest voor een LF- 
of RF-versterking door het meetsnoer in 
de betreffende steker te stoppen. 

R3 en R4 zorgen voor een DC rustspan- 
ning van ca 4 V op punt A. Indien per 
vergissing de LF-ingang op zeer hoge 
spanningen zou worden aangesloten 
(bijv. 220 V), dan zal de zenerdiode D1 
de spanning op punt A beperken tot 9,1 
volt, zodat de ingang van de OpAmp niet 
wordt beschadigd. 


Wegens de hoge waarde van R1 (100 
kQ) zal de zener bij overbelasting van 
de ingang slechts zijn maximale stroom 





Fig. 5. De layout van de print, schaal 1:1 en gezien vanaf de soldeerzijde. 


moeten verwerken bij een ingangsspan- 
ning van 4000 V piek. Waarschijnlijk kom 
je zulke spanningen zelden tegen. De 
LF-ingang kan dus zonder problemen 
zonder beschadiging in het stopcontact 
worden gestopt. 

Hou dan wel in de gaten dat de schake- 
ling ook onder stroom staat! 


OpAmp 1 (O.A.1) is als niet-inverterende 
versterker ingesteld. Door de terugkop- 
pelweerstand te veranderen, kan de ver- 
sterking worden bepaald. Weerstand R5 
is via C2 met de nul verbonden, zodat 
de DC-instelling, bepaald door de span- 
ning op punt A, niet wordt beïnvloed. 
O.A.2 is eveneens als niet-inverterende 
versterker geschakeld en krijgt zijn DC- 
instelling via de uitgangsrustspanning 
van O.A.1. 

De versterking van O.A.2 is regelbaar 
door verdraaiing van P1. 

O.A.3 en O.A.4 fungeren gewoon als 
buffer en leveren alleen stroomverster- 


king om de eindtransistoren T1 en T2 
van de eindtrap te sturen. De eindtrap is 
trouwens wel een geval apart. 

De basis van T2 is rechtstreeks met de 
uitgang van O.A.4 verbonden. Dit be- 
paalt de rustinstelling van de eindtrap. 
Om de klassieke crossover-vervorming 
van de push-pull eindtrap weg te wer- 
ken, wordt er tussen de basis van T1 en 
T2 een spanning aangelegd die bijna 
exact even groot is als de spanningsval 
tussen basis en emitter van beide tran- 
sistoren samen. In realiteit ligt dit tussen 
1,2 en 1,4 volt. Door R10 vloeit een 
stroom door de in serie geschakelde dio- 
den D2 en D3 waardoor de nodige span- 
ning van 1,2 à 1,4 volt tussen de basis 
van T1 en T2 ontstaat. 


Om het laatste restje vervorming weg te 
nemen, wordt T1 gestuurd door O.A.3 
via C4, die het verschil in DC-niveau op- 
vangt. Aldus wordt vervorming veroor- 


zaakt door het sturen van T1 via de dio- D- 


Fig. 6. De componentenopstelling op de layout van fig. 5. 








Hob-bit 11/83 





4 Bouwontwerp er 


D- den D2 en D3 (zoals in de meeste ge- 


vallen) vermeden. 

Wegens het geringe vermogen dat in 
een signal tracer nodig is, is de eindtrap 
met gewone 0,5 W transistoren uitge- 
voerd. 


Voeding 


De schakeling voelt zich prettig bij 9 volt. 
Tussen 6 en 16 volt werkt alles echter 
probleemloos, zodat je qua voeding alle 
kanten op kan. 

In rust (geen ingangssignaal) wordt er 20 
mA verbruikt, en bij volledige sturing van 
de luidspreker tot 90 mA. Het geval 
maakt dan wel een hoop lawaai! 

Indien de schakeling wordt gevoed met 
een eenvoudige voeding met geringe 
stabilisatie, kan het nodig zijn om C12 te 
vergroten tot 470 uF. Dit is echter een 
uitzondering. 


Print 


De oppervlakte van het printje is bewust 
vrij klein gehouden, omdat een signal 
tracer een handig apparaatje is om er bij 
te hebben, waardoor de handzaamheid 
erg belangrijk is. 

Indien als voeding een 9 V batterijtje 
wordt genomen, kan het geheel in een 
handige behuizing worden onderge- 
bracht. Let op: er komen twee draad- 
bruggen voor. 


Het bouwen 


Het bouwen verloopt moeiteloos als er 
kleine 4 W weerstanden worden gebruikt 
en kleine printelco's van 10 V. De ande- 
re condensatoren zijn MKM-typen van 
100 V met een afstand van ca 7,5 mm 
tussen de pootjes. 

Speciale aandacht dient er te worden 
besteed aan de stekers voor de LF- en 
RF-ingangen: het moeten afgeschermde 
typen zijn, bijv. cinchstekers (tulpstekers) 
die met afgeschermd snoer met de over- 
eenkomstige ingangen op de print wor- 
den verbonden. De massa-aansluiting 
voor de LF- en RF-ingang is gemeen- 
schappelijk. 

Als deze verbindingen netjes worden 
verzorgd, zal je door de signal tracer 
worden beloond met een bromvrije lichte 
ruis op maximale versterking. 

Als meetsnoer kan het best een stuk af- 
geschermd snoer worden gebruikt, dat is 
voorzien van een steker die in het chas- 
sisdeel van de signal tracer past. Aan 
het andere eind kan dan bijv. een kleine 
jack-steker worden geplaatst, waarbij 
aan de massa-klem een eindje buigzaam 
draad voorzien van een krokodilleklem- 
metje wordt gesoldeerd. Bij het onder- 
zoeken van een schakeling kan dan dit 





LF ingang 


RF ingang 








Fig. 7. De externe aansluitingen. 


klemmetje met de massa van de schake- 
ling worden verbonden en met het topje 
van de jack-steker de schakeling op aan- 
wezigheid van signalen worden onder- 
zocht. 


Afb. 3 toont een gebouwde signal! tracer 
voorzien van alle aansluitingen, klaar om 
in een kastje te worden gemonteerd. 
Afb. 4 geeft een beeld van een geschikt 
meetsnoer. 


Ten slotte: indien je problemen hebt om 
L1 (22 uH) te vinden, dan kan je ook 
met een spoel van 10 à 33 uH terecht. 
In uiterste nood kan je L1 ook door een 
draadbrug vervangen. Alles werkt dan 
normaal behalve het goed detecteren 
van FM-signalen. 


Componentenlijst bij fig. 2 en 6 | 


weerstanden } W: 
R1, R2, R13 = 100 kQ 
R3 = 270 kQ 
R4, R11 = 220 kQ 
R5, R12 = a EA 

R6, R9 = 

R7 = 120 eian 

R8 = 1 kQ 

R10 = 2,2 kQ 

R4 =- 4700 o 
R15, R17 = 100 Q 

R16 = 1009 


10 V: 
C2, C3 = 10 uF 
C4, C11 =47 UF 
C5, C12 = 100 uF 





condensatoren MKM 1 
Ct, C7, C8, C10 = par 
C6 = 0 nF 
C9 = zaan 


T2= BC557B 


age 


Als alles af is... 


Als de signal tracer klaar is, stop dan 
eens een eindje snoer in de RF-ingang: 
je hoort dan alle sterke radiostations 
door elkaar! Met een gewone afgestem- 
de kring aan de ingang tover je de signal 
tracer om in een radio-ontvanger. Eén 
wikkeling rond de antenne van een zen- 
der is trouwens ook voldoende om mee 
te luisteren naar hetgeen er wordt uitge- 
zonden. 
De jack-steker aan het meetsnoer stelt je 
in staat om zonder meer de tracer in de 
uitgangen voor een oortelefoon te stop- 
pen, wat erg handig is bij apparaten zon- 
der eindversterkers (tuners, tape- 
decks...). 

Dirk Van den Broeck a 


. 
. 








IC1 T LM 324 ; 
T1, T3 = BC547B 
T4 = BF494 


D1 = zenerdiode, od 1 V/400 mW 
D2, D3 = 1N4148 















P1 = 10 KQ, lin. potmeter 
L1 = 22 uH, spoeltje 





34 


‘Hob-bit 11/83 


ATARI 
600XL 





De computer voor het hele gezin 


Heel kort geleden is Atari op de markt gekomen met een huiscomputer, 
de eerste uit de nieuwe XL-serie. Niet alleen goed doordacht wat de 
technische opzet betreft, maar ook qua vormgeving voldoet deze 
nieuwkomer aan de eisen van de moderne tijd. 

Atari mikt met dit apparaat op de consument, de ‘leken’-markt, en heeft 
daarbij de ondersteuning aangepast op gebruikers uit het hele gezin. 


Atari is in de Verenigde Staten al gerui- 
me tijd marktleider op het gebied van 
spel- en home-computers. In Nederland 
nog nauwelijks bekend als leverancier 
van computers. De nieuwe 600XL zal 
hierin waarschijnlijk enige verandering 
gaan brengen. 


Uiterlijk is er op de 600XL niets aan te 
merken: een bijzonder fraaie behuizing 
herbergt het toetsenbord en de compu- 
ter-elektronica. Een voeding (5 V/1,5 A) 
wordt als losse eenheid met de compu- 
ter meegeleverd, evenals een TV-aan- 
sluitkabel. Doordat de voedingseenheid 
buiten de behuizing is gehouden, kon de 
omhulling van de 600XL van bescheiden 
afmetingen blijven. Ook problemen met 
bijvoorbeeld warmte-ontwikkeling worden 
op die manier buiten de deur gehouden. 
Een centrale print bevat de nodige elek- 
tronica. De 6502C microprocessor van 
de 600XL wordt bijgestaan door een 
drietal speciale geïntegreerde schakelin- 
gen: de POKEY-, ANTIC- en GTIA-chip 
genoemd, die resp. zorgen voor 1/0- 
functies, geluid en graphics. 


In 24 Kbyte is het besturingsssysteem 
van de 600XL opgeslagen. Hiervan 


wordt 14 K in beslag genomen door de 
vast ingebouwde Atari BASIC-interpreter. 
Aardig is dat een deel van het bestu- 
ringssysteem wordt gebruikt voor een 
diagnose-programma, een zelftest van 
de computer voor het geheugen, beeld, 
geluid en het toetsenbord. Een handig 
stukje ingebouwde software dat we op 
computers in deze prijsklasse niet eerder 
tegenkwamen. 

Standaard is een RAM-capaciteit van 16 


Vijf speciale functietoetsen. 





Kbyte. Via de naar buiten uitgevoerde 
(gebufferde) processorbus is de capaci- 
teit van het gebruikersgeheugen simpel 
uit te breiden tot 64 K. Een 48 K module 
die achterin de computer kan worden ge- 
stoken, komt hiervoor binnenkort be- 
schikbaar. 

Naast de processorbus heeft de 600XL 
nog een aantal andere interfaces, waar- 
over straks meer. 


Toetsenbord 

Een volledig toetsenbord met 62 toetsen 
is standaard voor de 600XL. De indeling 
van de toetsen is zoals van een normale 
schrijfmachine: QWERTY. De toetsen 
werken volgens een capacitief principe, 
wat de bediening ten goede komt. 

Aan de rechterzijde van het toetsenbord 
(afb. 2) vinden we vijf metaalkleurige 
speciale functietoetsen, waaronder een 
HELP-toets. Deze HELP-toets is bedoeld 
om hulp te bieden in de vorm van uitleg 
op het scherm. Een andere toets uit dit 
rijtje is de RESET-toets, waarmee de 
computer kan worden ‘gereset’. Het ge- 
hele geheugen wordt hierbij echter niet 
gewist, want het programma blijft behou- 
den. Door typen van het commando 
NEW of het uitzetten van de computer 
wordt het geheugen gewist. 

Alle toetsen van de Atari 60OXL zijn 
voorzien van een automatische repeat- 
functie. 


Beeld en geluid 
Als beeldscherm kan voor de nieuwe 
Atari-telg een normale zwart/wit- of kleu- B> 





Hob-bit 11/83 


35 


A Computertest 


P- rentelevisie dienst doen. Vanzelfspre- 


kend komt het beeld beter tot zijn recht 
op een kleurentelevisie, maar op een 
zwart/wit-TV doet de 600XL het ook uit- 
stekend, omdat de kleuren dan worden 
weergegeven als grijstinten. Voor de 
echte fijnproevers op beeldgebied is de 
600XL ook nog voorzien van een moni- 
tor-uitgang die een standaard kleurenvi- 
deo-signaal afgeeft. 


De kwaliteit van het geproduceerde 
beeld is zonder meer goed, nog afgezien 
van de uitstekende kleurmogelijkheden 
die deze computer biedt. Bij elkaar heeft 
men de beschikking over maar liefst 256 
kleuren, waarvan er 128 tegelijkertijd op 
het scherm kunnen worden gebruikt. Met 
name bij de Atari spelletjes wordt hier- 
van dankbaar gebruik gemaakt. 

De computer kent vijf indelingen voor 
tekst die loopt van 24x40 karakters tot 
12x20 karakters. De indeling voor gra- 
phics loopt van 24x40 tot 192x320 
beeldpunten; in totaal 11 verschillende 


indelingen. Dat hiermee zeer fraaie ef- 
fecten kunnen worden bereikt, is de ken- 
ner wel duidelijk. 

Door middel van vier ingebouwde toon- 
generatoren kunnen geluidseffecten wor- 
den opgewekt. Elk van de vier generato- 
ren kan onafhankelijk worden gepro- 
grammeerd over 35 octaaf en doordat ze 
gelijktijdig kunnen werken, zijn aardige 
geluiden te produceren. 


Randapparatuur 

Gelijktijdig met de 600XL Home Compu- 
ter brengt Atari een reeks randappara- 
tuur op de markt, die bestaat uit: 

e 1010 programmarecorder 

e 1020 printer/plotter 

è 1027 letterprinter 

e disk drive 


Deze apparaten zijn uitgevoerd in dezelf- 
de ‘styling’ als de XL-serie computers en 
kunnen op de CPU worden aangesloten 

via het ‘daisy chain’ principe, doorlussen 
dus eigenlijk. 


De home-computer Atari 600XL als gezellig middelpunt in het huishouden. 


1010 programmarecorder 

De programmarecorder werkt met een 
snelheid van 600 baud. Op een C60 
cassette kan 100 Kbyte worden opgesla- 
gen. De recorder kan naast computer-in- 
formatie ook gesproken tekst of muziek 
weergeven. Bij sommige programma’s 
wordt deze mogelijkheid gebruikt om 
extra informatie over het gebruik ervan 
te geven. Een soort gesproken handlei- 
ding dus. 


1020 printer/plotter 

Met de printer/plotter kunnen zowel teke- 
ningen als tekst worden afgedrukt in vier 
kleuren. De plotter is voorzien van vier 
balpennetjes in de kleuren blauw, rood, 
groen en zwart die in een soort revolver- 
knop zijn ondergebracht. De schrijfkop 
en de papierrol worden beide aangedre- 
ven door een stappenmotor met een re- 
solutie van 0,2 mm, zodat zeer fijnmazi- 
ge patronen op papier kunnen worden 
gezet. Tekst kan in 64 karakterformaten 
worden afgedrukt. 


1027 printer 

Voor het betere typewerk heeft Atari de 
1027 printer die werkt met een soort let- 
tertrommel, te vergelijken met een 
dwarsgeplaatst schrijfbolletje. De letters 





36 


Hob-bit 11/83 


1 Camputertest 





worden rechtstreeks, zonder tussen- 
komst van een inktlint, op papier gezet. 
Per seconde zet deze printer, die overi- 
gens niet zo erg geruisloos is, 20 karak- 
ters op papier. 


1050 disk drive 
De 1050 disk drive beschrijft 54 inch dis- 
kettes enkelzijdig met enkele dichtheid, 
wat per schijf een capaciteit van 100 
Kbyte oplevert. Het is een slim-line drive 
die via de seriële poort informatie met de 
CPU uitwisselt. Niet de allersnelste ma- 
nier, zoals we bij de test van de Commo- 
dore 64 (Hob-bit nr. 9/83) al schreven; genden ded 
hier gaat het echter wel ruim twee keer S 
zo snel!! o 

EL 
Alle bovengenoemde randapparaten 1e l. m i 
worden in ‘daisy chain’ aangesloten op ; JELLE INNS) 
de seriële poort van de computer. Daar- } LO O O 
naast heeft de computer nog twee aan- 
sluitingen voor spelletjes-attributen, zoals 
joysticks, game paddles, een lichtpen 
enz. 
Bovendien kan met de computer een 
zgn. interface-module worden gekoppeld. 
Deze module geeft de beschikking over 


een Centronics parallelpoort en vier 
RS232-interfaces. 


Software 

Een BASIC-interpreter is bij de 600XL 
standaard aanwezig. Tabel 1 geeft een 
overzicht van de statements die de Atari 
BASIC kent. Dit BASIC-dialect heeft vrij 
veel speciale opdrachten voor het op- 
wekken van kleur en geluid. Ook state- 
ments voor het lezen van joystick-posi- 
ties en paddle-verdraaiing ontbreken 
niet. 

Een intrigerende gleuf met een soort 
brievenbusklep bovenop de computer is Het complete assortiment bij elkaar. 
bestemd voor het laden van ROM-modu- 
len. Atari heeft momenteel! zo’n twintig ti- 





NEXT ENTER REM 


tels in ROM beschikbaar. Voor het groot- a 

ste gedeelte zijn dit spellen zoals Pac- 5 NEW EXP RESTORE 
man, Donkey Kong, Qix, enz., maar ook E NOT RETURN 
bijvoorbeeld een tekstverwerker is be- T NOTE’ FOR..TO.. RND 
schikbaar als ROM-module. Verder zijn % ON..GOSUB FRE RUN 

er programmeertalen die in de vorm van Q ON..GOTO GET SAVE 
een ROM-pack kunnen worden gebruikt. < OPEN GOSUB SETCOLOR? 
Voorbeelden hiervan zijn PILOT, Micro- m PADDLE GOTO SGN 
soft BASIC en een Assembler/Editor. 8 PEEK SQR 
Voor een computer die net op de markt s PLOT: GRAPHICS SIN 

is, is het software-aanbod erg groot. Dit $ IF.THEN SOUND: 
is het gevolg van de compatibiliteit die N POINT? INPUT SQR 
Atari heeft aangehouden. Alle software 8 POKE INT STATUS 
van de oude 400 en 800 (zie Hob-bit nr. ö POP LEN STICK 
3/83) kan namelijk ook op de nieuwe = POSITION? LET STOP 
machines worden gedraaid. Bovendien 2 LIST STRIG 
probeert de Nederlandse vestiging van E PRINT LOAD STR$ 
Atari om zoveel mogelijk programma’s in PTRIG LOCATE? TRAP 
de Nederlandse taal op de markt te PUT LOG USR 
brengen. Een loffelijk streven wat ons DRAWTO? RAD _LPRINT VAL 
betreft. END READ i XIO? 


Conclusie 1) Geluidscommando's 2) kleur/grafische commando's 
Atari is van plan zich met deze computer 








Hob-bit 11/83 37 


 Computertest 


op de gewone consument te gaan rich- 
ten, en geeft ook de ondersteuning die 
deze groep niet-computertechnici nodig 
heeft. Voorbeelden hiervan zijn de Ne- 
derlandstalige software en de Nederland- 
se handleidingen die bij de hardware 
worden geleverd. Daarnaast heeft Atari 
het Amerikaanse ‘Hot-Line'-idee meege- 
nomen naar Nederland en ook hier is 
een telefonische hulpdienst voor in de 
problemen geraakte computergebruikers. 


aant 
ga 





Aansluitingen aan de achterzijde van de 
600XL voor het verbinden van TV, monitor, 
geheugenmodule en randapparatuur. 


Belangrijk voor consumenten is natuurlijk 
ook de prijs. Die is met f 599 bijzonder 
aantrekkelijk te noemen. Ook de randap- 
paraten zijn niet bepaald hooggeprijsd. 
Een bedrag van f 899 voor de printer/ 
plotter, f 1099 voor de letterprinter en 
f 1299 voor de disk drive, zijn bedragen 
waar niemand van zal schrikken. Een 
uitzondering hierop vormt de program- 
marecorder die f 299 kost; bepaald niet 
goedkoop. Hiervoor krijgt men dan wel 
een data-recorder die simpel kan worden 
aangesloten, automatisch het juiste volu- 
me tijdens opname en weergave kiest, 
en die de mogelijkheid heeft om tijdens 
het laden van het programma een pittig 
muziekje te laten klinken. 
Wat ons bevalt, is dat er met de 600XL 
niet alleen een computer op de markt 
wordt gebracht, maar dat nu bij de intro- 
ductie het geheel al degelijk wordt on- 
dersteund met software en randappara- 
tuur. 

Lino Bijnen 


Diode, Hollantlaan 22, 3526 AM Utrecht, Tel. (030) 884214 


Voor hobbyist 
èn vakman.... 
de T100 en T0! 


Voor hobbyist èn vakman. Twee nieuwe 
low-cost digitale multimeters van één van 
de bekendste fabrikanten op het gebied 
van digitale multimeters. Met een prijs/ 
prestatieverhouding die zowel hobbyist 
als vakman moét interesseren! 





De T100 en T110 

* 7 funkties en 29 bereiken 

* 10 ampère bereik in AC èn DC 
* aparte diodetestfunktie 

* doormeetzoemer (alleen T110) 


* HI-LO powerschakelaar voor direkte 
meting in elektrische of elektronische 
circuits 


* stabiele nauwkeurigheid van 0.25% voor 
de T110 en 0.5% voor de T100 


Alle bereiken worden met één centrale 
draaischakelaar gekozen 


BECKMAN’ 


Gebruik van hoogwaardige 
komponenten en toepassing van 
doordachte fabrikagemethoden 
garanderen een zorgeloos gebruik 
gedurende vele jaren 


Prijzen: T100 f 253,- excl. BTW 
T110 f 295,- excl. BTW 


Eén jaar volledige garantie 
Nederlandse handleiding 


Vraag voor verkoopadressen 
onze dealerlijst. 


DIODE 





38 


Hob-bit 11/83 


e E a nee 
ROGRANMEERBARE 
REFERENTIESPANNING 


Het hier beschreven ontwerp, dat in dit geval iets meer technische Nieuwsgierig? 
achtergrondkennis vereist, bevat een flinke greep uit de schakelingen die Bekijk dan afb. 1 waarop het volledige 
de digitale techniek voor ons in petto heeft: encoders, decoders, blokschema is weergegeven. 


code-omvormers, flip-flops, geheugens, monostabiele multivibrators en, oi zaden pe ede opde 


als klap op de vuurpijl, nog een onvervalste digitaal/analoog omzetter. gevormd over de omvang van de schake- 
Genoeg dus om menige digitale liefhebber te laten watertanden. Vraag is ling. Eén troost: alle IC's zijn goed 
natuurlijk: wat krijg je als je dat alles netjes bij elkaar brengt? In dit geval verkrijgbaar (meestal TTL) en goedkoop. 
is dat een schakeling waarbij je met een membraanschakelaar De duurste componentis de membraan- 
een getal intoetst E S a aa o+15V } 

tussen 00 en 99, Ke display J o -5V 
dit getal wordt dan 
zichtbaar op een 
display en een 
overeenkomende 
analoge spanning 
tussen 0 en 9,9 volt 
wordt gegenereerd. 


voeding 


analoge referentie- 
spanning: 0---9,9V 














o+5 Vfeferentie 
+ voeding TTL 


| 
Kort gezegd: je | 
verkrijgt een stabiele | 
referentiespanning 
waarvan je de grootte | 
gewoon maar in te 
toetsen hebt en | 
waarvan de waarde . 
verschijnt op een | 
display. 


stuurbare 
schakelaars 


2xCD 4016 


Mogelijkheden 
Deze schakeling biedt o.a. de mogelijk- 
heid de apparaten die worden gestuurd 
met een referentiespanning en een‘poten- 
tiometer, te digitaliseren. Voorbeelden 
daarvan zijn regelbare voedingen, span- 
ningsgestuurde oscillatoren (VCO's) en, 
mits enige aanpassing, ook volumerege- 
lingen, signaalgeneratoren e.d. 

Bij een regelbare labvoeding kan het 
potentiometertje van de spanningsrege- 
ling én de draaispoelmeter eruit worden 
gesloopt en door dit ontwerp vervangen. 


De spanningsinstelling gebeurt dan door 
gewoon de gewenste spanning in te 
toetsen ( O volt tot 9,9 of 99 volt!) en de 
aflezing geschiedt op een tweecijferig 
display. Een hele verandering die de 
nauwkeurigheid en het bedieningsgemak 
ten goede komt. 





j membraan- 
| toetsenbord 


IKMS-911 





Hob-bit 11/83 39 


Pe schakelaar en zelfs die valt erg mee, 


BCD 
tientallen 


WE 
Ll 
€ {9 


RI 


JVWWL 


Ii Es 


Pa 


connector 


R2 
47a 


IKMS -911 





zowel qua kostprijs als werking. 
Wanneer je op die membraanschakelaar 
een toets indrukt wordt een van de 10 
uitgangen, overeenkomend met de cijfers 
Otot 9, met de massa verbonden. 


De decimaal-naar-binair encoder zet dan 
de met de massa verbonden ingangsklem 
om naar het binaire equivalent, een 4-bit 
BCD-code (BCD = Binary Coded Deci- 
mal). Deze 4-bit BCD-code is verbonden 
met de ingangen van twee 4-bit geheu- 
gens, ook wel latches genoemd. Het doel 
van deze twee geheugens is het ingetoet- 
ste cijfer van de tientallen en de eenheden 
te onthouden nadat ze worden ingetoetst, 
en dit tot nieuwe waarden worden ingege- 
ven. 

Om te bepalen wanneer een cijfer als 
tiental of eenheid wordt ingetoetst, moet 
er een schakeling aanwezig zijn die ervoor 
zorgt dat twee opeenvolgend ingetoetste 
cijfers in de twee verschillende geheugens 
belanden. Dit gebeurt door een pulsvor- 
mer die een signaal geeft aan een 
monostabiele multivibrator telkens als er 
een toets wordt ingedrukt. De monosta- 


[Bav : 





BCD 
eenheden 


C3 0220F 


C2 0220F 


R6 
2202 


+5V 


TN He 
4 10% 
Eek 
1 


R4 
10kQ 


6 


zelf. LM324 UMS ov ov | 
kl 


ca. 0,3 s 


IC9 


D/A omzetter 
3, LM 324 


RF=2x10kQ 
ba 


1 
ur 
< 


2x100ka 
2x100 ko 


50ka 


E 
R12 + R13 


cS 
R18 +R19 


2x50kQ (par) 


R10_100ka 


5 2x50kelpar) 
25kQ 


R17 _50kQ 


R8+R9 
R14+R15 





40 


Hob-bit 11/83 


EEE T ESEE 





biele geeft dan telkens één enkele puls 
van een bepaalde lengte zodat contact- 
dender geen invloed heeft, wat ook voor 
bibberige personen een weldaad zal bete- 
kenen: het wordt onmogelijk per ongeluk 
tweemaal hetzelfde cijfer in te drukken. 
De puls uit deze ‘anti-stotterschakeling’ 
belandt tenslotte in een flip-flop die fun- 
geert als tweedeler en die de geheugens 
één voor één het bevel geeft de aan de 
uitgang van de encoder aanwezige code 
voor het ingetoetste getal te onthouden. 


De getalcode die in de geheugens wordt 
onthouden, is steeds aanwezig op de 
uitgangsklemmen daarvan, en die sturen 
op hun beurt elk één schakelaar uit de 
twee IC's die elk 4 stuurbare schakelaars 
bevatten. De ingangen van deze schake- 
laars zijn alle verbonden met een referen- 
tiespanning van 5 volt. 

Naar gelang er meer schakelaars worden 
gesloten door sturing via de geheugenuit- 
gangen worden er meer ingangsweer- 
standen uit de digitaal-analoog-omvormer 
met de referentiespanning verbonden en 
zal de uitgangsspanning van deze D/A- 
omzetter stijgen. Een gepaste weer- 
standskeuze zorgt ervoor dat op elk 
moment de uitgangsspanning van de 
D/A-omzetter overeenstemt met het volle- 
dige getal (tientallen én eenheden) dat in 
de latches wordt onthouden. 

Om vergissingen uit te sluiten omtrent het 
ingegeven getal kan dit steeds op een 
tweecijferig display worden afgelezen. 
Daartoe worden de uitgangen van de 
geheugens ook naar een apart printje 
gestuurd, waarop zowel voor de tientallen 
als de eenheden de BCD-getalcode wordt 
omgezet naar een 7-segmentcode door 
een code-converter die via weerstanden 
rechtstreeks een LED-display stuurt. Ge- 
lukkig gebeurt dit alles automatisch — 
anders zou de lol er vlug af zijn — maar je 
moet de schakeling dan wel ‘te eten 
geven’: een ‘lekkere’ 5 volt volstaat voor 
de digitale IC's; de D/A-omzetter wenst 
echter —5 en 15 volt op z'n bord om goed 
te kunnen werken. Al deze gerechten 
worden bereid in spanningsregulator-IC's. 


Stapsgewijze details 

Om de schakeling helemaal onder het 
ontleedmes te krijgen, is het noodzakelijk 
ze eerst grof te verdelen. We zullen de 
grootste print in twee delen verdelen 
tussen de schakelaars en de geheugens, 
zodat elk deel iets verteerbaarder wordt. 


Afb. 2 toont de schakeling van toetsen- 
bord tot en met de geheugens. Uit de 
membraanschakelaar, van het type IKMS- 
911 (zie einde van artikel) komen in totaal 
13 aansluitingen naar buiten. Daarvan is 
er 1 gemeenschappelijke waarmee de 
overige 12 worden verbonden afhankelijk 
van het feit welke toets er wordt ingedrukt. 
In deze toepassing gebruiken we slechts 
10 van deze 12 contactdraden. 


MAN 72A 


display 1 


Het encoder-IC 74147 bevat slechts 9 
ingangspennen, want de ingang voor het 
cijfer O is niet aanwezig, omdat een O 
wordt gevormd door geen van de andere 
ingangen te sturen. Dit sturen gebeurt 
door de gewenste klem van het IC aan de 
0 te leggen. Wanneer we nu de overeen- 
komstige contactdraden van de schake- 
laar verbinden met de ingangen van de 
encoder en de gemeenschappelijke draad 
met de nul, dan wordt bij het indrukken 
van een bepaalde toets een ingangsklem 
van de encoder aan de 0 gelegd en 
genereert de encoder de juiste BCD-code 
voor het ingedrukte getal. 


Uit de beschrijving van het blokschema 
weten we echter dat er een voorziening 
nodig is om de geheugens om beurten in 
te lezen. In dat circuit zit een pulsvormer, 
een monostabiele en een flip-flop. 

De pulsvormer detecteert het indrukken 
van een getal d.m.v. een minuscule 
spanningsval over een weerstandje van 
470 dat tussen de 0 en de gemeenschap- 
pelijke aansluiting van het toetsenbord 
staat. Wanneer een cijfer tussen 1 en 9 
wordt ingedrukt, vloeit er uit het encoder- 
IC een stroompje dat overeenkomt met 
een inwendige weerstand van ca 18 kQ. 


Dit stroompje veroorzaakt in de 470 
weerstand een spanning van ca 13 mV. 
Deze kleine spanning brengt de goede 
sturing van de encoderingangen niet in 
gevaar, maar is wel voldoende groot om 
de eerste op-amp van de pulsvormer te 
sturen, waardoor deze een puls van 5 volt 
(= de voeding) produceert. Een volgende 


display2 MAN72A 


R27---R40 
=150Q 





op-amp maakt van deze puls het inverse, 
nl. een negatieve puls die nodig is om de 
monostabiele te sturen. Beide op-amps 
zitten in één IC LM 324. 

Er moet ook een puls worden gegene- 
reerd als de toets O wordt ingedrukt, en 
aangezien de encoder 74147 geen 0- 
ingang heeft, moeten we de stroom door 
het 470 weerstandje kunstmatig opwek- 
ken door een 18 kO weerstand verbonden 
met de 5 V voeding. 


Wanneer nu een getal tussen O en 9 wordt 
ingedrukt, zal er uit de pulsvormer een 
negatieve 5 volt puls komen, die echter 
nog steeds gevoelig is voor contactdender 
en onwillekeurig gebibber van de gebrui- 
ker. 

De monostabiele 74123 gaat hieraan 
gelukkig iets veranderen. Een R-C combi- 
natie van 22 KQ en 47 uF zorgt ervoor dat 
wanneer de monostabiele een negatieve 
puls uit de pulsvormer ontvangt er een 
ononderbroken uitgangspuls van ca 0,3 s 
ontstaat. Volgende ingangspulsen gedu- 
rende die tijd hebben geen verstoring van 
de uitgang tot gevolg zodat bibber en 
dender tot het verleden behoren! De 
onverstoorbare uitgangspuls van de mo- 
nostabiele is verbonden met een flip-flop 
uit de 7473. 

Deze flip-flop heeft twee uitgangen: Q en 
Q, die steeds invers zijn t.o.v. elkaar. 
Steeds als de ingang van de flip-flop een 
puls ontvangt, zullen de niveaus van Q en 
Q omwisselen van ca 5 V naar 0 of 
omgekeerd. 

De Q- en de Q-uitgangen zijn ieder 


verbonden met de ‘enable’-ingangen van P> 





Hob-bit 11/83 


41 


4 Bouwontwerp 


D- een van de 4-bit geheugens 7475. Als 


deze enable-ingang hoog wordt, leest het 
geheugen de BCD-code aan de in- 
gangsklemmen in en onthoudt ze. Door de 
omwisseling van hoge en lage niveaus op 
de flip-flop-uitgangen worden de geheu- 
gens om beurten ingeschreven, zodat 
twee opeenvolgende getallen in twee 
verschillende geheugens terechtkomen: 
tientallen en eenheden. In normale toe- 
stand worden de enable-ingangen van de 
7475 geheugens met een weerstand van 
2200 laag gehouden. Bij het intoetsen 
van een getal wordt een van de flip-flop- 
uitgangen hoog (en de andere laag). De 
stijgende spanningspuls van de hoog 
wordende uitgang wordt via een 0,22 uF 
condensator met de enable-ingang van de 
bijhorende latch verbonden, waardoor die 
even hoog wordt, de getalcode inleest, en 
ze vasthoudt wanneer de korte positieve 
puls wegvalt. 


Afb.3: stuurbare schakelaars en 
D/A-omzetter 

We zijn reeds zover dat ingetoetste 
getallen in de geheugens worden onthou- 
den. De uitgangen van de geheugens 
geven op elk moment de code van de 
geheugeninhoud weer. In deze toepas- 
sing hebben we op de inverse uitgangen 
van de geheugenuitgangen afgetakt (op 
de Q), omdat het encoder-IC 74147 
negatieve uitgangen heeft, zodat in feite 
steeds het inverse van de getalcode wordt 
ingelezen. De inverse uitgangen van de 
geheugens geven dan de normale getal- 


DC: 18---35 Vmax 


niet op print voorzien 


code waarmee de stuurbare schakelaars 
uit de CD 4016 IC's gestuurd worden. 
Indien de stuuringang van zo'n schakelaar 
een hoog niveau ontvangt, worden de 
beide zijden van de schakelaar met elkaar 
verbonden. Eén kant van elke schakelaar 
ligt echter aan de 5 volt spanning; de 
andere kant is verbonden met een in- 
gangsweerstand van de D/A-omzetter. 
Sturing van een schakelaar betekent dus 
dat een ingangweerstand van de D/A met 
de 5 volt wordt verbonden. 

Het eerste deel van de D/A-omzetter is 
identiek voor de tientallen en de eenhe- 
den: een spanningsopteller-schakeling 
met één op-amp. Naarmate meerdere 
ingangsweerstanden van de opteller met 
de 5 volt worden verbonden, zal de 
uitgang ervan stijgen. 

De BCD-code heeft de eigenschap dat 
elke bit de dubbele waarde heeft van de 
vorige. Opeenvolgende waarden zijn dus: 
A=,B=2,C=4,D=8. 

Elk getal wordt voorgesteld door de juiste 
bits bij elkaar te nemen. 


Voorbeeld: 
DCBA 


decimaal 9 = 1001 =D+A=8+|I 
BCD-code 


De weerstanden van de spanningsopteller 
moeten een waarde hebben die een 
stroom opwekt overeenkomstig de waar- 
de, ook wel gewicht genoemd, van de 


D/A omzetter at 
display 
+5V ref 





bijhorende bit uit de BCD-code die de 
schakelaar stuurt en de weerstand met de 
5 volt verbindt. Deze weerstanden moeten 
zeer nauwkeurig zijn, want de uitgangs- 
spanning van de D/A-omzetter is er 
rechtstreeks van afhankelijk. Het beste 
kunnen 1 of 2% weerstanden worden 
genomen. De juiste waarden zijn: 

Ra = 200 KO, hoort bij bit A 

Rb = 100 KO, hoort bij bit B = 1/2 Ra 

Rc = 50 KQO, hoort bij bit C = 1/4 Ra 

Rd = 25 KO, hoort bij bit D = 1/8 Ra 


Ra wordt gevormd door twee weerstan- 
den van 100 kQ in serie, Rd bestaat uit 
twee 50 kQ weerstanden parallel op 
elkaar gesoldeerd. 

De uitgangsspanning van een spannings- 
opteller wordt gegeven door de formule: 


Rf 
Uun = — Uin parallelschakeling Ri, 

Rf is de terugkoppelweerstand tussen uit- 
en ingang, Rin stelt de Ra...Rd weerstan- 
den voor. Het negatieve teken duidt erop 
dat een negatieve uitgangsspanning 
wordt verkregen bij een positieve ingangs- 
spanning. 

De negatieve voeding is —5 volt en mag 
dus niet worden overschreden. Ui, is 5 volt 
en de kleinst mogelijke parallelgeschakel- 
de Ri„-waarde komt overeen met het getal 
9 = Ra parallel met Rd = 22,22 KO. 
Indien we Rf dan = 20 KO nemen, is U 
max —4,5 volt. Rf bestaat uit twee 10 KQ 
weerstanden in serie (1 of 2%). Je kan 
eenvoudig nagaan dat de uitgangsspan- 
ning van de spanningsoptellers toeneemt 
met —0,5 volt per stijgende decimale 
waarde: getal 1 = —0,5 V; 2 = —1 V; ...9 
= —4,5 V. 


De D/A-schakeling wordt volledig ge- 
maakt met een derde spanningsopteller. 
Deze bundelt de uitgangssignalen van de 
twee vorige optellers en houdt er rekening 
mee of het een tiental of een eenheid is. 
De ingangsweerstanden van de eenhe- 
den is namelijk 10 x groter dan die van de 
tientallen (resp. 100 KQ en 10 KQ, 1 of 
2%), zodat de ingangsstroom van de 
tientallen 10 x groter is dan die van de 
eenheden, waardoor de uitgang van de 
D/A-omzetter overeenkomt met het volle- 
dige ingetoetste getal van twee cijfers. 

De ingangssignalen van de derde opteller 
zijn negatief zodat het uitgangssignaal 
positief zal zijn. 


Met P1, die als terugkoppelweerstand 
fungeert, kan de uitgangsspanning van de 
D/A-omzetter nauwkeurig worden gere- 
geld op een uitgang van 0,1 volt per 
decimale eenheid. De uitgangsreferen- 
tiespanning wordt dan exact 9,9 volt voor 
een ingetoetst getal 99; 4,8 volt voor getal 
48 enz. Door de terugkoppelweerstand 
van de laatste opteller regelbaar te ma- 
ken, kan een eventuele afwijking van de 





42 


Hob-bit 11/83 






referentie- 
į spanning 





} programmeer- 
: bare 

f referentie- 
spanning 





referentiespanning van 5 volt worden 
gecompenseerd, en kan er één stabilisa- 
tor-IC worden gebruikt als TTL-voeding én 
referentie, wat alles iets eenvoudiger 
maakt. 

De op-amps uit de D/A-omzetter worden 
alle gevoed met —5 en +15 volt, zodat 
een uitgang van 9,9 volt ruim haalbaar is. 
Alle op-amps zitten in één IC, het goedko- 
pe LM 324. 

Ten slotte: let erop dat de stuurbare 
schakelaars een vreemde eend in de bijt 
vormen: het zijn MOS-IC's die je voorzich- 
tiger moet behandelen, want ze zijn 
gevoelig voor statische ladingen. 


Licht in de duisternis 

Alle voorgaande componenten zijn sa- 
mengebracht op één print, samen met de 
voeding. Er is nog een kleiner printje 
voorzien waarop de displays staan die in 
felle rode cijfers het ingetoetste getal 
weergeven en dus ook de grootte van de 
gegenereerde referentiespanning. 

Afb. 4 toont de verbindingen tussen de 
onderdelen op dit printje. De 5 volt 
voeding voor de IC's en de LED-displays 
worden van de grote print afgetakt, even- 
als de geheugenuitgangen. In totaal zijn er 


uitgangs- 
spanning 







spannin — 
aanduiding 
via display 


dus 10 verbindingsdraden tussen de 
moederprint en het display-printje nodig: 5 
V, 0 V en 2 x 4 draden voor de BCD-code 
van de tientallen en de eenheden. 

De BCD-code wordt door het IC 7447 
omgezet in een 7-segmentcode, die de 
juiste segmenten van het display stuurt. 
De displays zijn van het ‘common anode'- 
type, d.w.z. dat elk segment is verbonden 
met de 5 volt. Een segment licht op als het 
via een stroombegrenzende weerstand 
van 1500 door de 7447 naar de 0 wordt 
getrokken. 

Het BCD-7 segment omvormer-IC van de 
tientallen is iets verschillend aangesloten 
dan dat van de eenheden: de O-onder- 
drukkingspin is met de 0 verbonden, 
waardoor het display niet zal oplichten als 
er een O moet verschijnen. Daardoor zal 
er bij het aanzetten van de schakeling, als 
er nog 00 in de geheugens aanwezig is, 
op het display slechts één O oplichten (die 
van de eenheden), en zal er voor getallen 
onder de 10 geen storende O voorafgaan, 
dus niet 03, 04 enz. maar 3, 4... De 
verbindingen tussen de moederprint en 
het display-printje kan het beste worden 
gemaakt met een stukje van een 10- 
aderige bandkabel. 


De voeding 

In tegenstelling tot de rest van de schake- 
ling is de voeding erg simpel gehouden. 
Afb. 5 toont het schema. Alle onderdelen 
vinden hun plaatsje op de grote print. 

De voor de stippellijn getekende transfor- 
mator, bruggelijkrichter en afvlakelco zijn 
NIET op de print voorzien, en dit om een 
goede reden: al deze componenten zijn 
meestal aanwezig in de schakeling waar 
je deze programmeerbare referentiespan- 
ning kan toepassen. Je kan de nodige 
ongeregelde DC-spanning dan aftakken 
op de bufferelco van de voeding van het 
bestaande toestel! Een bruikbare begin- 
spanning ligt tussen 18 en 35 volt. 


De negatieve —5 volt haalt zijn beginspan- 
ning via een aftakking op de secundaire 
van de transformator vóór de bruggelijk- 
richter. Via een condensatorkoppeling 
worden de negatieve spanningspieken 
gelijkgericht in een diode en afgevlakt met 
een elco van 220 uF/40 volt. De 5 volt 
voeding moet ca 250 mA stroom leveren 
om alle componenten te voeden. Deze 
stroom wordt getrokken uit de 15 volt 
voeding om de rimpel zo klein mogelijk te 
houden. Zowel de 7815 als de 7805 moet 
worden gekoeld. Dit kan met één koel- 
plaatje voor de twee IC's, aangezien ze op 
één lijn staan en hun koelrug met de 
O-aansluiting is verbonden. Wegens de 
minimale dissipatie moet de 7905 niet 
worden gekoeld. 


De printen 

Het verdient aanbeveling beide printjes 
fotografisch te vervaardigen. Het nakalke- 
ren van de print met afwrijfsymbolen of 
iets dergelijks is een langdurig en zenuw- 
slopend werkje, waarin vlug fouten zullen 
sluipen. Wat opvalt op de grote print is het 
grote aantal draadverbindingen, onover- 
komelijk bij een enkelzijdige print met vele 
IC's. 

Het is daarom beter eerst de IC-voetjes (of 
de IC's zelf indien gewenst) te monteren, 
zodat er al heel wat gaatjes worden 
gevuld en de kans op fouten wordt 
verkleind. Aansluiting tussen de grote 
print en het display-printje kan het best via 
een stukje bandkabel en soldeerpennen 
waarover de contactklemmetjes gescho- 
ven kunnen worden. De connector met 13 
klemmen voor de membraanschakelaar 
wordt met deze laatste meegeleverd. 


Toepassingsmogelijkheden 
Zoals gezegd in de inleiding kan deze 





Hob-bit 11/83 


43 


Bouwontwerp 


D Š 
TTIE: sg 











LE N 
HH 
EEE I b 


ddanidahaidad 


2 














Bouwontwerp 


comparator 


progr. 
referentie 
7 7) / S1 gesloten: Uyit = 077- 9,9 V 
Si open : Uyjt = 0--- 99V (theoretisch) 


WAEL 


T 


R27- RO= 50g 
HB 804. b 


aansluitingen. 


Pe programmeerbare referentiespanning 
worden gebruikt om bijvoorbeeld een 
regelbare labvoeding in een moderner 
jasje te stoppen. Hoe dat in zijn werk gaat, 
vertelt afb. 6. 





De spanningsstabilisatie gebeurt in de 
meeste voedingen door een comparator 
waarvan de uitgang een regelunit stuurt. 
De ingangen van de comparator moeten 
in rust volledig identiek zijn, zoniet dan 
wordt de regelunit bijgestuurd. Een van de 
comparatoringangen is een, door een 
D A potentiometer instelbaar, gedeelte van 
tientallen eenheden een referentiespanning. De andere ingang 
A is een gedeelte van de uitgangsspanning 
van moederprint van de voeding. Omdat er tussen beide 
ingangen geen verschil mag zijn, zal 
daardoor de uitgangsspanning net zo 
stabiel zijn als de referentie zelf. 
Wanneer de programmeerbare referen- 
tiespanning op zo'n schema wordt toege- 





—— 1/10 Uuit 


afregelen 
op 52222 





Afb. 10. Deze afbeelding geeft een duidelijk overzicht van de beide printen en de diverse 


past, kunnen de referentiebron, de poten- 
tiometer en de spanningsmeter worden 
gesloopt. De uitgang van de program- 
meerbare referentie wordt rechtstreeks 
met de comparatoringang verbonden, en 
de displays vervangen de spanningsme- 
ter. Indien de uitgangsspanning van de 
voeding niet klopt met de ingetoetste 
waarde, kan de verschilfactor worden 
weggewerkt met de potentiometer van de 
D/A-omzetter of door de uitgangsspan- 
ningsdeler van de voeding te veranderen. 
Indien R2 kleiner wordt genomen, daalt de 
uitgangsspanning overeenkomstig. Proef- 
nemingen op de reeds in Hob-bit 4/83 
verschenen regelbare labvoeding verlie- 
pen prima. 


Afb. 9 verklapt het geheim om een 
voeding te bouwen met een uitgangs- 
spanning van O tot 9,9 volt dus tot op 1/10 


volt nauwkeurig (!) en van O tot 99 volt (of B> 


Onnen 


Hob-bit 11/83 


45 


Componentenlijst 


weerstanden: 


Va watt 
R1 =18kQ. 
R2 = 470. 


IC1 =74LS147. 
IC2, IC 9 = LM 324. 
IC3 = 74LS123. 
IC4 = 74LS73. 





Afb. 11. Het is ook mogelijk voor de 50 KO en 25 
kO weerstanden gewone 100 KN weerstanden 
parallel te solderen, zoals deze afbeelding 
duidelijk laat zien. 


> zo hoog de beschikbare ongeregelde DC 


reikt...) door gebruik te maken van de 
programmeerbare referentiespanning en 
een simpe! schakelaartje. Indien S1 is 
gesloten, is de voedingsuitgang steeds 
gelijk aan de referentie... die kan worden 
geprogrammeerd tussen 0 en 9,9 volt. 
Als S1 wordt geopend, komt er op de 
comparatoruitgang slechts 1/10 van de 
voedingsuitgang, zodat het regelbereik 
ineens 10 x groter wordt: van 0 — 99 volt. 
D. Van den Broeck o 


R3, R4 = 10 KQ. 

R5 = 22 KQ. 

R6, R7 = 2200. 

R27 t/m R40 = 1500 (14x). 


1 0of2% weerstanden 1⁄4 watt 

R8, R9, R10, R14, R15, R16, R26 = 
100 KQ. 

R11, R12, R13, R17, R18, R19 = 50 
kO. 

R20, R21, R23, R24, R25 = 10 KQ. 


condensatoren: 

C1 = 47 uF/10 V. 

C2, C3 = 0,22 uF, vlagcondensator. 
C4, C5 = 220 uF/40 V. 

C6 = 0,15 uF, vlagcondensator. 


halfgeleiders: 

D1 = 1N4001. 

P1 = 100 KO, liggend, miniatuurpotme- 
ter. 

IC's 

De TTL-IC's worden in verschillende 
klassen uitgevoerd. Het verdient aan- 
beveling alle types uit de LS-serie te 
nemen vanwege hun veel lagere 


IC5, IC6 = 74LS75. 
IC7, IC8 = CD 4016. 
IC10 = 7815. 

IC11 = 7805. 

IC12 = 7905. 

IC13, IC14 = 74LS47. 


overige componenten: 
membraanschakelaar IKMS-911 (zie 
onder) 

LED-displays type MAN 72A of equiva- 
lent (common anode) 

stuk 10-aderige bandkabel 
soldeerpennetjes 

contactklemmetjes 

koelplaat van ca 40 mm breedte 


N.B. Er zouden problemen kunnen 
ontstaan met de verkrijgbaarheid van 
de genoemde membraanschakelaar. 
Vandaar dat we als service aan de 
lezer onderstaand het adres geven van 
de onderdelenhandelaar die deze 
schakelaar in ieder geval in.zijn leve- 
ringspakket heeft: INTERKONTAKT, 
Groeneweg 6, 5541 AH Reusel, tel. 
04976-3232. 








METENX 
MULTIMETERS voor 


mf iedereen betaalbaar ! 


Model M200: Hfi. 175,- incl. R T.W. 

Deze betaalbare multimeters bieden U 

è Basisnauwkeurigheid : 0,5% 
Automatische nul en polariteit 
DC spanning 0,1 mV-1000 V 
AC spanning 0,1 mV-750 V 
DC en AC stroom 0,1 uA-1 A, 
Weerstandsmeting : 0,1 Ohm-20 MOhm ° 


e Hfi. 216, 
M3000 


Alle typen zijn volledig beveiligd, hebben 3 e Hfl. 234, 
maanden omruilgarantie en zijn uit voorraad leverbaar 


Leverbaar via onderstaande winkels 
Alkmaar - Electron, Amstelveen - Radio van Dijken, Amsterdam - Asian Electronics 
Breda - Radio Beurs, Cuyk - Rutten, Delft - Goris Elektronika, Delft - HEC, Den Bosch - Ben v Dijk, 
Den Haag Rueb Elektronika, Den Haag - Ruytenbeek Elektronika, Den Haag - Stuut en Bruin 


Dordrecht Radio Beurs Louter BV, Ede - Eijlander Elektronika, Eindhoven 
Geleen - Boessen BV, Gouda  Digiprop Electronics, Gouda - Radio Shack 


Heerhugowaard Visser Assembling, Hilversum - H en G Specialist, 


Hoogvliet - Hobby Centrum Radio Oudeland, Leiden - A. de Groot Elektronika, Nijmegen - Radio Technica, 
Oosterhout Peeters Elektronika, Oss - Elektron, Purmerend - Daalmeyer Elektronika 

Roermond - Popular Electronics, Rotterdam - Boogerd Elektronika, Rotterdam - DCS, 

Rotterdam DIL Elektronika, Rotterdam - Elra, Tilburg - Radio Beurs, Utrecht - Centrum BV 

Veenendaal Elekironika Hobby, Venlo - v. Rens Electronics, Vlaardingen - Radiohuis v.d. Band, 
Wageningen - Mateman Elektronika, Weert - Electronic Equipment, Zoetermeer - Elgro Micromind 


PROFESSIONELE ELECTRONISCHE COMPONENTEN, MEETAPPARATUUR EN VOEDINGEN 


KLAASING ELECTRONICS BU. 


BENELUXWEG 27 4904 SJ OOSTERHOUT HOLLAND. TEL 01620-51400 TELEX 54598 


KN 
E 





M500: Mogelijkheden als M200 met als extra's 
e DC en AC stroom 
e Bereikaanduiding in het display 
incl. B.T.W 


e Enkelknopsbediening 

Mogelijkheden als M500 met als extra 
Diode testfunctie 

incl. B.T.W. 


de Boer Elektronika, 


stroomverbruik. 
Á 
Han 


Betrouwbaar, degel 


Laagfrequent funktie- 
generator HKG-250 
Sinus- en blokgolf tot 
200 KHz. Met zeer lage 
vervorming 


198,- 


Absoluut kortsluitvaste 
laagspanningsvoeding 
HKV-230. 

Spanning (0-30V) en 
stroom (0-2A), traploos 


0,1 uA-10 A instelbaar 


259,- 


Ook leverbaar HKV-530 
0-30V en 5A f 398 


Hobby-oscilloscoop 
HKS-130 2 MHz. 
Voorzien van identieke X 
en Y versterker, 7cm 
beeldscherm 


dykit bouwsets 


ijk en voordelig. Voorzien van 


behuizing, Nederlandse gebruiksaanwijzing en garantie. 








46 


Hob-bit 11/83 


4 Audio-Actueel 


Streepjescode 


Philips heeft een systeem ontwik- 
keld voor het automatisch pro- 
grammeren van zijn videorecor- 
ders. Het systeem werkt met be- 
hulp van een streepjescode en een 
infraroodafstandbediening waarin 
tevens een leeseenheid voor het 
uitlezen van de streepjescode is 
ondergebracht. De streepjescode 
bijv. afgedrukt in uw programma- 
blad bevat de informatie die bij een 
bepaald programma hoort en die 


BOND 


voor het instellen van de videore- 
corder noodzakelijk is, zoals da- 
tum, zenderindicatie, aanvangstijd 
van de uitzending, duur van het 
programma. 














Sanyo Cubic Sound 


De nieuwe radiorecorder M 7740 
van Sanyo heeft een wel heel bij- 
zonder ‘design’: hij is even hoog als 
diep en heeft van opzij gezien dan 
ook een vierkante vorm. ‘Cubic 
Sound’ noemt Sanyo deze opval- 
lende conceptie die niet slechts 
een nieuwe vorm inhoudt, maar 
ook het gevolg is van een nieuwe 
luidsprekeropstelling. Naast de 
beide naar voren uitstralende twee- 
weg-luidsprekersystemen zijn nog 
eens twee, naar keuze inschakel- 
bare, luidsprekers ingebouwd die 
naar boven uitstralen. Hierdoor 
wordt een grotere klankrijkdom, 
een verbetering van de lagetonen- 
weergave en een ruimtelijker weer- 
gave verkregen met behoud van 
zeer compacte afmetingen. 

De M 7740 is in vier kleuren lever- 
baar (rood, zwart, lichtblauw en zil- 
ver) en is uitgerust met 4 golfberei- 
ken, w.o. FM-stereo, KG-loep, tip- 
toetsbediening en een cassettere- 
corder met automatisch zoeksys- 
teem AMSS. 





Inl.: Sanyo Nederland BV, Postbus 
41, 3640 AA Mijdrecht. Tel. 02979- 
4939. 


Door met de afstandbediening- 
seenheid van links naar rechts over 
de streepjescode te bewegen, 
wordt deze informatie uitgelezen 
en vastgelegd in het geheugen van 
de afstandbediening. Vervolgens 
wordt de opgeslagen informatie 
met behulp van infraroodlicht over- 
gezonden naar de videorecorder 
en in het geheugen vastgelegd. Als 
het voorgeprogrammeerde tijdstip 
is aangebroken, zal de videorecor- 
der automatisch starten met het op- 
nemen van het betreffende pro- 
gramma. 


Als in de toekomst iedere program- 
ma-aankondiging is voorzien van 
een genormeerde streepjescode 
waarin de specifieke programma- 
gegevens in gecodeerde vorm zijn 
vastgelegd, is het programmeren 
van uw videorecorder dank zij de 
Philips ontwikkeling kinderspel ge- 
worden. 


Sony videoprojectie 


Het unieke Zeiss Planetarium in het 
Amsterdamse Gaasperpark bezit 
het grootste projectiescherm in Ne- 
derland: 620 vierkante meter ster- 
renpracht op de koepel van het ge- 
bouw. Tot nu toe waren de projec- 
tiemogelijkheden van het Planeta- 
rium ‘beperkt’. In die zin dat ster- 
renhemel, zon en planeten volgens 
de werkelijkheid bewegen. De in- 
genieuze diaprojectie suggereert 
die beweging optimaal. 





Verantwoordelijk daarvoor is een 
planetariumprojector van de Carl 
Zeiss Werke, model IV-B. 29 000 
Onderdelen met een gewicht van 
twee ton vormen een haltervormig 
apparaat, waarin in de uiteinden 32 
projectoren een ongekende ster- 
renpracht realiseren. Extra projec- 
toren en speciale gekleurde lam- 
pen nemen de heldere sterren en 
sterrenbeelden voor hun rekening. 
In de kooiverbinding tussen de 
twee ‘sterrenbollen' zijn afzonderlij- 
ke projectoren en loopwerken inge- 


bouwd om zon, maan en planeten 
in te passen. 


Beweging 

Brandsteder Electronics, importeur 
van Sony in Nederland, leverde en 
plaatste onlangs een professionele 
videoprojector die een dimensie zal 
toevoegen aan het Zeiss' heelal. 
De dimensie van beweging. Via vi- 
deoprojectie tussen sterren en pla- 
neten kan nu een uitermate realis- 
tisch ruimtegebeuren worden gevi- 
sualiseerd. De Saturnuspassage 
van de Voyager bijvoorbeeld. 

Drie lenzen (voor elke hoofdkleur 
één) zorgen voor een projectie van 
3x4 meter op het koepeloppervlak. 
Tijdens het programma kan al naar 
gelang de behoefte de projectie 
worden gestopt of gestart. De So- 
ny-apparatuur, om precies te zijn 
de projector FPH-670 WPS, moet 
nog optimaal worden geïntegreerd 
in het programma en het automati- 
seringssysteem (sturing door een 
en dezelfde microprocessor), maar 
volgens het Zeiss Planetarium is de 
verwachting, dat al dit najaar een 
nieuw show-programma met spe- 
ciaal vervaardigde videobanden 
van start kan gaan. 


Silver 


Een complete beeld/geluidsinstal- 
latie, dat is de drie-in-één set SVT- 
45L van Silver. Het is een 4-bands 
stereoradiocassetterecorder met 
10 cm zwart/wit TV. Alles is moge- 
lijk: FM-stereo-ontvangst, plus ont- 
vangst van MG, LG en KG en terwijl 
bijvoorbeeld de radiomuziek door 
de ingebouwde cassetterecorder 
wordt opgenomen, kan naar de TV 
worden gekeken. Of u luistert naar 
de radio en kijkt naar de TV. Moge- 
lijkheid tot aansluiting van extra 
cassettedeck, LED-niveau-indica- 
tie, 2 ingebouwde microfoons en 
mogelijkheid tot aansluiting van ex- 
terne microfoons. Aangebouwde 
luidsprekerboxjes met 2x2 luid- 
sprekers. 

Het TV-deel heeft alle mogelijkhe- 
den van de normale TV, w.o. Euro- 
pa/Frankrijk-ontvangst en is video- 
gesynchroniseerd. Audio output: 
16 W totaal. Net- en batterijvoe- 
ding. Accu-aansluiting. Afmetin- 
gen: 60x23x15 cm, gewicht -incl. 
batterij - 6 kg. Prijs: f 798. 

Een opvallende verschijning is 
voorts de Silver Compozer: een 4- 
bands radiocassetterecorder met 
ingebouwd synthesizer-keyboard, 





type ST-3300. Deze Compozer be- 
zit o.m. een ROM-geheugen met 
acht melodieën. Het 2-octaafs key- 
board-gedeelte heeft 25 toetsen en 
een ingebouwd effectsysteem dat 
ervoor zorgt dat het geproduceerde 
geluid muzikaal en niet mecha- 
nisch klinkt. Zelf gespeelde melo- 
dieën kunnen op de cassetterecor- 
der worden opgenomen. 
Afmetingen: 53,5x19,5x10,5 cm. 
Prijs: f 498. 

Heel klein is de nieuwe Silver 
STM30 stereo-microradiocasset- 
terecorder: slechts 75 mm hoog en 
65 mm diep en 40 cm lang. Uitge- 
rust met een 6-bands tunerdeel 
met FM-stereoband. Er wordt op- 
genomen op een microcassettere- 
corder die 2 snelheden heeft: 2,4 
en 1,2 cm/sec en die geschikt is 
voor metal tape. De weergave ge- 
schiedt via een 2-weg luidspreker- 
systeem. 

Inl.: Amfo Electronics BV, Hoog- 
straat 31, 3011 PE Rotterdam. Tel. 
010-114060/149027. 





Acoustical 





JBL, op het gebied van luidspre- 
kers een van de grootste fabrikan- 
ten ter wereld, werd tot voor enige 
tijd in Nederland geïmporteerd door 
Inelco BV. Per 1-8 

is Acoustical de Nederlandse 
JBL-importeur. Echter niet van het 
gehele, uitgebreide programma, 
maar uitsluitend van de hifi- en 
autoradioluidsprekers. JBL fabri- 
ceert daarnaast studio-monitorluid- 
sprekers, PA-luidsprekers voor 
binnen en buiten en speciale thea- 
terluidsprekers. 

Het huidige, door Acoustical ge- 
voerde JBL-programma omvat 4 
typen zgn. ‘automotive’ luidspre- 
kers (voor autoradio's) die speciaal 
zijn ontworpen om een optimale 
prestatie te leveren in de door- 
gaans betrekkelijk kleine ruimte 
van de auto. De vermogens van de- 
ze luidsprekers zijn ruimschoots 
voldoende om een forse eindver- 
sterker te kunnen toepassen. 

De hifi-reeks bestaat uit de L-serie 
en de zo juist geïntroduceerde J- 
serie welke uit 3 modellen bestaat, 
geschikt voor versterkers tot 60, 
100 en 125 watt. 

De L-serie kent 8 typen van 100 tot 
400 watt en een subwoofer die ver- 
mogens tot 800 watt kan verwer- 
ken. Beide series zijn opgebouwd 
uit 2- en 3-weg luidsprekers. 

De goede naam die JBL over de 
hele wereld heeft verworven, is 
voor een belangrijk deel te danken 
aan het feit dat JBL alle onderdelen 
zelf ontwikkelt en fabriceert: van 
luidsprekerunits tot de complete 
kasten, en heeft daarmee het eind- 
resultaat zowel wat vorm als geluid 
betreft geheel in eigen hand. 

Inl.: Acoustical Handelmaatschap- 
pij BV, Koninginneweg 54, Korten- 
hoef. Tel. 035-61614. 





Hob-bit 11/83 


47 


Z Audio- Actueel 


Nordmende 





Nordmende toont met zijn wereld- 
ontvanger Globetrotter 2019, die 
o.m. ideaal is voor vakanties, dat 
zo'n apparaat dank zij de geavan- 
ceerde micro-elektronica aller- 
minst groot en onhandelbaar hoeft 
te zijn. 





De Globetrotter 2019 meet slechts 
253x115x45 mm en weegt incl. 
batterijen niet meer dan 870 gram. 


Mogelijkheden: 9 golfbereiken (LG, 
MG, FM en 6xKG). Het kortegolf 
bereik loopt van de 11- t/m de 60- 
meterband. Het apparaat is niet al- 
leen met een analoge schaal, maar 
ook met een digitale display uitge- 
rust, waardoor een even eenvoudi- 
ge als exacte afstemming mogelijk 
is. Bovendien is er tijdindicatie en ti- 
mer-functie. Het is dan ook een we- 
reldontvanger en klokradio met 
verschillende intervalwekmogelijk- 
heden in één. Met bijgeleverde los- 
se netvoeding. De prijs bedraagt 
f 398. 

Inl.: Koelrad BV, Maalderij 19, 1185 
ZB Amstelveen. Tel. 020-451655. 


Laservision 


CBS/Fox Video (Engeland) heeft 
met Philips International een con- 
tract ter waarde van enige miljoe- 





uS 


HET 
BEREIKBAAR: 


ARKT 2 POSTBL 1243 





Vor E PECTRUM (TELE 
MORY PGRADE VOOR DE 


LAIR 

















mMCROSOUECT 


DI-VR 12.00-18.( 
BOC 


)1 


AC 


SPECTRUM F 2 
YSTEEM 





We 





JO ZA 10.00-16.00 


BE ZWOLLE TEL 038 — 22 36 98 


1) F 125,00 
















nen ponden gesloten met betrek- 
king tot de wereldwijde levering van 
meer dan een half miljoen beeld- 
platen voor het Laservision-sys- 
teem. 

Ongeveer 100 films en gespeciali- 
seerde programma's uit de huidige 
CBS/Fox Video catalogi, maar ook 
titels waarvan de introductie voor 
de eerstvolgende maanden is ge- 
pland, worden in het komende jaar 
door Philips gedistribueerd in het 
Verenigd Koninkrijk, West-Duits- 
land, de Scandinavische landen, 
Nederland, Frankrijk, Australië, 
Zuid-Afrika, Hong Kong en Singa- 
pore. 

De overeenkomst tussen CBS/Fox 
Video en Philips onderstreept de 
betrokkenheid van de Engelse 
maatschappij bij de wereldwijde 
ontwikkeling van het Laservision- 
systeem. Stephen Mandy, hoofddi- 
recteur van het concern, merkte op: 


G 





Tel. (059) 50 82 19 


~ 


Laurierstraat 15, 8400 Oostende, 


‘Laservision is ongetwijfeld het 
meest geavanceerde van de con- 
currerende beeldplaatsystemen. 
En deze overeenkomst weerspie- 
gelt het vertrouwen dat onze onder- 
neming stelt in de groeiende moge- 
lijkheden die de markt voor Laservi- 
sion biedt.’ En hij voegde hier nog 
aan toe: ‘CBS/Fox Video gaat sa- 
men met Philips ter verzekering 
van de succesvolle introductie, zo- 
wel wat de hardware als wat de 
software betreft, van het Laservi- 
sion-systeem die in het komende 
jaar op internationale markten 
plaats heeft. 










Elechronics pvloa. 
printservice 






ENNIO rt 


EEE 


film 


folder 





reeksen 


— U stuurt ons uw ontwerp op kalk of polyester 


— U stuurt ons uw ontwerp op gewoon papier 
— U stuurt ons een tekening uit tijdschrift of 


° Gelieve geen principe schema's toe te sturen. 
UITERST SNELLE SERVICE: wij leveren binnen de 
48 uur uw gedrukte bedradingen op epoxy 


Vraag schriftelijk onze prijzen voor kleine en grote 

















Printen: enkelzijdig vertind 
dubbelzijdig vertind 
doorgemetaliseerd 

Goudconnectoren 


Hob-bit 11/83 















Muziek met de 
ZX81 computer 


Z 


Muziek uit de ZX81? Het klinkt ongeloofwaardig, maar met dit ZX81 


zelfbouwproject is het mogelijk. 


Geen stille spelletjes meer. Elke gescoorde punt schalt door de kamer, 
een misser gaat vergezeld van een zelfgeprogrammeerde dreun. 


Nieuwsgierig? Lees dan maar verder. 


In fig. 1 ziet u de complete schakeling: 
onze computer, de |/O-poort uit het april- 
nummer van Hob-bit en de uiteindelijke 
‘muziekdoos’. Bezitters van een compu- 
ter met een parallelle uitgang, bijvoor- 


Fig. 1. Het blokschema 






ZX 81 projekt 
muziekprint 


ZX 81 zelfbouw - 
projekt 1 
1/0 poort 
Hobbit 4-83 


ZX81 
computer 
ee, 











beeld een VIC 20, kunnen zonder meer 
van de muziekdoos gebruik maken. Ons 
hierbij behorende programma moet dan 
wel even worden aangepast. 


De muziekschakeling bestaat uit twee 
onderdelen: een spanningsgestuurde os- 
cillator, rond de transistoren T1 en T2 èn 
een eenvoudige digitaal-analoogomzet- 
ter, samengesteld uit een laddernetwerk. 
De schakeling trekt minder dan 10 mA 
stroom uit de computer, vandaar dat een 
eigen voeding is weggelaten. 


X81 zelfbouwproject 


Werking 

De computer stuurt via vier van zijn da- 
ta-lijnen een digitaal getal naar de D/A- 
omzetter. In ons geval varieert dit getal 
tussen de O en 15 en wordt opgeroepen 
door de POKE-instructie. 

De weerstanden R1 t/m R8 zorgen er- 
voor dat de spanning aan de ingang van 
de instelpotentiometer, het knooppunt 
R1, R5 en R9, evenredig is aan de 
waarde van het digitale getal dat de 
computer via zijn I/O-poort uitzendt. De- 
ze analoge waarde varieert tussen de 0 
en 3,6 volt. (De instructie: POKE 
20000,0 geeft een analoge spanning af 
van 0 volt en POKE 20000,15 geeft 3,6 
volt). Meer informatie over D/A-omzetters 
vindt u in de eerste serie basisbegrippen 
in ons juli/augustus-nummer. 

De weerstanden R10 en R11 begrenzen 
de basisstroom van de transistor V1. Met 
de potentiometer R9 kunt u de toon- 
hoogte instellen. De lage binaire getallen 
0, 1 en 2 veroorzaken een analoge 
spanning, lager dan de drempelwaarde 
van de transistor T1. Bij een spanning 
onder de 0,6 volt blijft de transistor ge- 
sperd. Om die lage waarden toch te kun- 
nen gebruiken, is één kant van de poten- 


Fig. 2. Het demonstratieprogramma zoals uw printer dat weergeeft. 


DEMONSTRATIE PROGRAMMA 2 


GES 


5 PR 


INT ” 
ZEK DOCS A 


HOB — BIT MU 


EXS 
SR NOTEN 


ZSoFFFFEEFFFabAR 


LET Ak= 
RRARASSbecErFSGEbesesERSEEEEoIeE 
he nen nn ne 


LET La=LEN 
EE het L 


PRINT A; 


TO 
A= ODE, A$P) -28 


POKE 20008., å 
NEXT P 
FOKE 20000.98 








Hob-bit 11/83 


49 


OP HET BEELDSCHERM VERSCHIJNEN 
GELIJK MET DE MUZIEK-TONEN DE 
CIJFERS URAN A$ 


ZxX8i HOB-BIT MUZEKPOOS 
Ee METEN $ 81 
E 2S- 1S 15 IS 15 18 


15 is 10 io 1ð 1@ 1@ 1@ 10 ið 
6 6 6 6 & 


15 
a 
1S 19 9 S Oog 
S 


A 

> 

@ 

Ss 6 8 8 & 8 8 8 9 4 9 
999932955555 1 2: & 
7 © 10 11 1a 13 14 15 2 


Fig. 3. De ‘copy' van het programma van fig. 2. 


EEN VOORBEELD PROGRAMMA 
LENGTE 662 BYTES 


SPELLETJE: GETAL RADEN 
MELODIE GEEFT AAN:GOEPD OF FOUT 


LIST 


3 

20 PRINT “HOBBIT Aa PROJEKT? 

S@ LET X=INT (1O2RN 

68 LET T=08 

120 REM MUZIEK PPROGRAMHA 

11@ LET A$="01234567G9ABCOCEF®" 
120 LET B$=" FEDCBA989756543210" 
200 REM SPELLETJE 

21e LET T=T +1 

sen PRINT AT 18,30; 

PRINT AT 3, é “khap EEN GETA 
L ZONDER DE 18" 
INPUT 

SaO PRINT AT 10 

250 REM MUZIEK OHH UÓERING 

260 IF X:>Y THEN LET A$=-B$ 
270 LET L=LEN AP 

280 FOR P=1 TQ 

298 LET A=CODE As (P) -28 

300 POKE 20000. 


maam a irma mp 


3io NEXT P 
320 REM EINDE MUZIEK 

330 IF X=Y THEN GOTO 408 
340 PRINT "NEEN" 


410 PRI AT 15.0; “NOG EEN KEER 
T DRUK EEN TOETS IN" 

428 IF INKEY$="" THEN GOTO 
430a GOTO 12 


Fig. 4. Een mooi ‘exemplaar’ van een voorbeeldprogramma. 


DP tiometer R9 verbonden met de plus 5 
volt. Hierdoor krijgen alle analoge waar- 
den een iets hoger voltage en u kunt 
met alle 15 waarden een muziekstuk 
componeren. 


De oscillator 

Verschijnt aan de ingang een digitaal ge- 
tal, groter dan 0, dan krijgt transistor T1 
een positieve basisspanning. Hij gaat ge- 
leiden, stuurt T2 open, waardoor con- 
densator C1 wordt ontladen. 


Als C1 een bepaalde lading heeft verlo- 
ren, spert T1 weer en stuurt vervolgens 
T2 dicht. Nu kan condensator C1 zich 

weer opladen en bij een bepaalde span- 


50 





Afb. 5. De compleet gebouwde print. 


ning gaat transistor V1 weer open. Dit 

gaat zo door. 

De transistoren gaan open en dicht, de 
stroom door de luidspreker neemt toe, 

en wordt weer kleiner. 


Over de luidspreker ontstaat een soort 
wisselspanning, die door condensator C2 
nog een beetje ‘wordt opgepoetst’. Con- 
creet gezegd: hij piept, er ontstaat een 
toon die verandert wanneer de computer 
een ander getal POKEt. De computerin- 
formatie wordt analoog via weerstand 
R10 aan transistor T1 aangeboden en 
beïnvloedt het op- en ontladen van con- 
densator C1 èn de toonhoogte. 

De waarden van de condensatoren zijn 
niet kritisch. Maakt u C1 kleiner, dan 
wordt de toon hoger, bij een grotere 
waarde van C1 wordt de toon lager. C2 
versterkt het geluid dat uit de luidspreker 
komt. Hiervoor kunt u géén elco nemen. 
Experimenteer wat en kies die waarde 
die een lekker hard geluid geeft. 


Software 

Een computerprogramma dus waar mu- 
ziek in zit. De toonhoogte van onze mu- 
ziekprint verandert bij elke POKE-instruc- 
tie. Een eenvoudig deuntje van bijvoor- 
beeld 20 tonen beslaat dan wel ten min- 
ste 20 programmaregels. 

Dit kan niet. En zeker niet met ons klei- 
ne ZX81-geheugen. Er dient dus iets op 
te worden gevonden. 

Bij onze grotere broer, de ZX SPEC- 
TRUM (zie Hob-bit nr. 10/83), is het 
geen probleem. Bij deze computer ma- 
ken we gebruik van één eenvoudige DA- 













Fig. 6. Het complete schema van de schakeling. 


TA-regel, en de computer READ het dan 
wel. Hoe doen we dat nu met de ZX81? 
Kijk eens naar het demonstratieprogram- 
ma 1 (fig. 2). 

In regel 10 ziet u een heleboel cijfers en 
letters in een string staan. Regel 20 telt 
de lengte van die string en legt dit vast 
met de letter L. In regel 40 wordt uit die 
string steeds één letter of cijfer gehaald, 
die wij A noemen. Probeer maar eens: 
PRINT A$(1). Alleen de eerste letter uit 
de string wordt nu afgedrukt. Met PRINT 
A$(2) de tweede, enz. 


Op deze wijze POKEn wij de DATA uit 
een string via de I/O-poort naar de mu- 
ziekprint. In ons demonstrati& programma 
gebeurt dit in de regels 22 t/m 60. 


Voor de DATA-informatie in de string ge- 
bruiken wij hexadecimale getallen. Dit 


Fig. 7. De layout van de print 





zijn de gewone getallen van 0 t/m 9 en 
de letters A t/m F, waarbij A 10 voorstelt, 
de B 11, C stelt 12 voor, D 13, E 14 en 
FI 

Het grappige is dat de input in regel 10 
hexadecimaal is, maar de output, die de 
computer op regel 22 print, decimaal. 
Kijk maar naar de COPY van het beeld- 
scherm (fig. 3). 


Regel 40 vereist enige toelichting. 

Elke letter, elk cijfer of grafisch symbool, 
die voorkomen op een toetsenbord heb- 
ben voor de computer een code. Zo 
heeft het getal O de code 28 en het cijfer 
1 heeft 29 als code. Al deze codes staan 
achterin uw ZX81-handleiding. 

In ons geval, in regel 10, is het eerste 


Fig. 8. De componentenopstelling op de 
layout van de print. 































naar I/O (vit) poort 
















Hob-bit 11/83 


> 


multimeters 
van SANSEI 


Pe cijfer van A$ een 7. De computercode 


DMM 2500 

3% Tallig LCD. 
Basisnauwk. 0,3% 

5 Functies, 24 meetbereiken: 
100 uV - 1000 V (DC + AO). 
1pA-2A(DC + AC) 

0,1 Ohm - 20 MOhm. 
Volledig beveiligd. 

Afm. 155 x 120 x 57 mm. 
Voeding 9 V radiobatt. 
Inkl. meetsnoeren. 


Prijs f 
NU f 325,— exkl. BTW. 


DMM 2650 
4% Tallig LCD. 
Basisnauwk. 0,03%. 
100% autoranging met 
sample hold funktie. 
5 Funkties, 24 meetbereiken: 
10 pV - 1000 V (AC + DC) 
10 pA-1 A(AC + DC) 
0,01 Ohm - 20 MOhm 
Diode test met buzzer. 
Volledig beveiligd. 
Afm. 155 x 120 x 57 mm. 
Voeding 9 V radiobatt. 
Inkl. meetsnoeren 


Prijs #98, — 
NU f 625,— exkl. BTW. 


Bv. 
Elco Taag tanos M. Seher & Co N.V. 
tri 700803 ij 
3089 AS“ Hotterdam Menpean on 
Afd, Meettechniek 
hart Tel. 010: 817839 Tel. 02/521.46.88 
OgS |: Telex 61226 


SCHERP GEPRIJSDE 
MEETAPPARATUUR 


GOS 2310 iew) 





1OMHz triggeroscilloscoop: Hfl. 795, incl. BTW 


Goodwill biedt U met de GOS2310 een enkelkanaals 
kwaliteits oscilloscoop met uitstekende specificaties. 


hiervan is 35. Om in regel 45 de compu- 
ter toch de waarde 7 te laten printen, 
moet van de code het getal 28 worden 
afgetrokken. Op deze wijze wordt A$(8), 
dus data F, tot decimaal getal 15 ver- 
werkt en aan de uitgang van de 1/0- 
poort binair 1 1 1 1. 


Spelletje met muziek 

Als tweede voorbeeld een eenvoudig 
spelletje: raad een getal onder de 10. 
Heel simpel. Het leuke is echter nu dat 
elke gok wordt beloond met een melo- 
dietje. 

De computer heeft er twee in zijn geheu- 
gen: A$ voor het goede antwoord en B$ 
voor een foutieve keuze. 

De muziekuitvoering is identiek aan ons 
eerste voorbeeld, de keuze A$ of B$ is 
nieuw. 

Normaal brengt de computer A$ ten ge- 
hore. Maar bij een foutief antwoord wordt 
in regel 260 het andere melodietje (B$) 
even A$, en dus ten gehore gebracht. 
Het verdere programma spreekt, geloof 
ik, voor zich. Let ook eens op de toepas- 
sing van INKEY$ in regel 420. 


Tot zover deze voorbeelden. 

Ik denk dat u met wat fantasie hele sym- 
fonieën uit uw ZX81 kunt toveren. Meer 
dan twee liedjes in het geheugen is ook 
heel goed mogelijk. 

Ik ben benieuwd naar al uw toepassin- 
gen van deze ZX81 uitbreidingen. Laat 
het ons eens weten: Postbus 23, 7400 
GA Deventer. 


Frank Nieuwenhuijsen O 






Gevoeligheid: 5 mV tot 5 V 
in 4 gecalibreerde stappen. 


Frequentiebereik: DC tot de 4 E é 
10 MHz. W a = weerstanden: 


R1, R2, R3, R4 = 2,2 kQ 
R5, R6, R7, R8 = 1 kQ 





Tijdbasis: getriggerd van 


10 mS tot 0,148 in 6 ge- R9 = 10 kQ, instelpotentiometer 
calibreerde stappen. L R10 = 220 kQ 

X - Y bedrijf is mogelijk. |c ği A R11 = 100 kQ 

Maximale ingangsspanning: kiti € 

600 V pk - pk. 


Leverbaar via onderstaande winkels 
Alkmaar - Electron, Amstelveen - Radio van Dijken, Amsterdam - Asian Electronics, 
Breda - Radio Beurs, Cuyk - Rutten, Delft - Goris Elektronika, Delft - HEC, Den Bosch - Ben v Dijk, 
Den nu re: TVE gr Elektronika, Den Haag - Stuut en Bruin, 

rdrecht - Radio Beurs Louter ijlander Elektronika, Eindhoven - de Boer ri 
Geleen - Boessen BV, Gouda - Digiprop Electronics, Gouda - Radio Shack, sieren, condensatoren: 
Heerhugowaard - Visser Assembling, Hilversum - H en G Specialist, G1 = 15 F 
Hoogvliet - Hobby Centrum Radio Oudeland, Leiden - A. de Groot Elektronika, Nijmegen - Radio Technica he n 
Oosterhout - Peeters Elektronika, Oss - Elektron, Purmerend - Daalmeyer Elektronika, j G2 = 1 uF 
C3 = 40 MF, elco 


transistoren: 
T1 = BC 547 (NPN) 
T2 = 2N2904 (PNP) 


Roermond - Popular Electronics, Rotterdam - Boogerd Elektronika, Rotterdam - DCS, 

Rotterdam - DIL Elektronika, Rotterdam - Elra, Tilburg - Radio Beurs, Utrecht - Centrum BV, 

Veenendaal - Elektronika Hobby, Venlo - v. Rens Electronics, Vlaardingen - Radiohuis v.d. Band, 

Wageningen - Mateman Elektronika, Weert - Electronic Equipment, Zoetermeer - Elgro Micromind. 
PROFESSIONELE ELECTRONISCHE COMPONENTEN, MEETAPPARATUUR EN VOEDINGEN 


cd KLAASING ELECTRONICS BU. 


BENELUXWEG 27, 4804 SJ OOSTERHOUT, HOLLAND, TEL.: 01620 - 51400, TELEX 54598 


overige componenten: 
1 print HB 812 
1 luidspreker 4-8 Q 








“_Hob-bit 11/83 





Ss glen An 


de praktijk 


Over het nut van de equalizer zijn de meningen nogal verdeeld. Velen 
zien er alle heil in (equalizers behoren tot de veel verkochte apparaten), 
terwijl anderen er geen goed woord voor over hebben. 

Beide groepen hebben gelijk en ongelijk. In sommige gevallen is de 
equalizer beslist onmisbaar, maar in andere gevallen doet hij alleen 
maar kwaad. Een apparaat dus om voorzichtig mee om te gaan! Maar 
wie dat doet en bovendien een kwalitatief GOEDE equalizer gebruikt, 
kan er bijzonder veel plezier van hebben. De door ons uitvoerig geteste 
Onkyo EQ-08 hoort hier zeker onder, dat willen we op voorhand alvast 


mededelen. 


Uitgebreide toonregeling 

De equalizer is in feite een uitgebreide 
toonregeling. Waar bij een normale ver- 
sterker het te ‘toonregelen’ gebied uit 
‘laag’ en ‘hoog’ (en soms bovendien uit 
‘midden’) bestaat, is de equalizer uitge- 
rust met 5, 7, 10 of nog meer toonrege- 
laars. Met elke regelaar kan een klein 
stukje van het geluidsspectrum worden 
geregeld (+ en -10 of 12 dB), waardoor 
de totale frequentiekarakteristiek nauw- 
keurig aan de wensen en behoeften van 
de gebruiker kan worden aangepast. 


Vandaar de naam grafische equalizer: 
de frequentiekarakteristiek, de grafiek, 
wordt gecorrigeerd. 

Meestal kunnen 10 afzonderlijke ‘ban- 
den’, klankgebieden dus, worden gere- 
geld, en ook met de Onkyo EQ-08 is dat 
het geval. Elke volgende regelaar regelt 
een precies een octaaf hoger liggend ge- 
bied en ook dat is een veel voorkomen- 
de indeling. Zeer praktisch in ieder ge- 
val. 

Er bestaan equalizers die aparte rege- 
laars voor het linker- en rechterkanaal 


mmm mmm 


53 





> 


dE A ET TER 





Afb.1. De Onkyo EQ-08 


> hebben, maar dat is een vrij luxe voor- 


ziening die slechts zelden echt nodig is. 
Een normale klankregeling van een ver- 
sterker werkt immers ook op beide kana- 
len tegelijk en dat voldoet in de praktijk 
eveneens uitstekend. De Onkyo-equali- 
zer behoort ook tot de stereo-equalizers, 
dus tot de equalizers waarmee tegelijker- 
tijd het linker- en rechterkanaal in gelijke 
mate worden geregeld. 


Het doel van de equalizer 

Waarvoor gebruikt men een equalizer? 
Alleen om de vele knoppen en het in- 
drukwekkende uiterlijk? Nee, een equali- 
zer heeft beslist wel wat méér te bieden! 
Hij kan waarlijk onschatbare diensten be- 
wijzen bij het verkrijgen van een zo goed 
mogelijke weergave in akoestisch on- 
gunstige omstandigheden, of bij gebruik 
van minder ideale luidsprekerboxen. Een 
niet te grote kamer kan in het lagetonen- 
gebied gemakkelijk boemeffecten in een 
bepaald, nauw frequentiegebied kweken, 
zo tussen 250 en 500 Hz. Door alleen 
dat gebied iets te verzwakken ontstaat 
ineens een zeer rustige, evenwichtige en 
niet langer vermoeiende weergave. En 
andersom kan een zeker gebied in de 
hogetonenregionen door absorptie (gor- 
dijnen, meubels, e.d.) verzwakt worden 
weergegeven. Even de met dat gebied 
overeenkomende regelaar iets omhoog- 
schuiven en hoor: daar gaat de muziek 
weer leven en sprankelen! 


En zo kunnen onvolkomenheden van de 
boxen eveneens perfect worden gecom- 
penseerd door de juiste regelaar iets 
naar boven of naar beneden te schuiven. 
Ook bij microfoonweergave, in een zaal 
bijvoorbeeld, kan de equalizer uitkomst 
bieden door bepaalde gebiedjes in de la- 
ge- en hogetonenregionen iets te ver- 
zwakken, waardoor de verstaanbaarheid 
ten zeerste wordt bevorderd. 

Wel is het van groot belang de correcties 
uiterst nauwkeurig uit te voeren. Door 
bijvoorbeeld de hogetonenregelaars alle- 
maal op maximum te zetten kunnen de 
tweeters ernstig worden overbelast. En 
ook een te grote versterking van de fre- 
quentiegebieden waarin de crossoverfre- 
quenties van de boxen liggen kan tot 
(dure!) narigheden leiden. 


Het instellen 
Het instellen van de equalizer valt niet 
altijd mee. De geringste verschuiving van 


AMP 
(INPUT) 


Tape Deck 
(PLAY) 


proberen. Algauw hoort men een dreu- 
nende boembas prettiger gaan klinken, 
of het hoog wat meer gaan sprankelen, 
om maar enkele voorbeelden te noemen. 


Raadpleeg hierbij vooral het zo dadelijk 


naar voren gebrachte lijstje van regelge- 
bieden met hun specifieke klankkarakter. 


AMP 
(OUTPUT) 


EQ EFFECT 


ETT 
125 Hz 500 Hz 


Fig. 1. Het schakelschema van de EQ-08. 





elke regelaar geeft wel weer een ietwat 
ander klankbeeld. Wat is nu het juiste? 
Een referentie is er niet en daarom ont- 
staat gemakkelijk de neiging om maar 
wat raak te regelen. Maar dat is de be- 
doeling niet. Wil men exact de akoesti- 
sche tekortkomingen van de weergeef- 
ruimte compenseren, dan zullen deze 
eerst met behulp van een meetmicro- 
foon, roze ruis en een spectrum-analyzer 
moeten worden gemeten. Goede hifi- 
dealers kunnen deze meting verrichten, 
waarna men voor eens en voor altijd 
weet hoe de klankregelaars moeten wor- 
den ingesteld om in die ruimte een zo 
recht mogelijke weergave van het hele 
frequentiegebied te verkrijgen. Maar zon- 
der meting kan men zelf ook heel ver ko- 
men door de regelaars eerst allemaal op 
0 te zetten en ze daarna, goed luiste- 
rend, stuk voor stuk voorzichtig uit te 


Bandopnamen 

Een zeer ideaal verlengstuk is de grafi- 
sche equalizer van het cassettedeck of 
de bandrecorder. Want nu heeft men de 
illustere mogelijkheid de frequentiekarak- 
teristiek van te maken opnamen te corri- 
geren. Dat is op geen enkele andere wij- 
ze mogelijk, dan alleen met een meng- 
paneel dat met toonregelaars is uitge- 
rust. Zo kan een wat ijl klinkende band 
bij het overspelen in het laag wat worden 
benadrukt. Of de ruis van plaat of band 
kan worden weggefilterd. Of het midden- 
gebied kan wat worden opgehaald, 
waardoor een iets warmer resultaat 
wordt verkregen. Op deze wijze kan 
vaak een enorme kwaliteitswinst bij het 
kopiëren worden verkregen, die men van 
tevoren gewoon voor onmogelijk houdt. 


Afb.2. De 2x4 aansluitingen aan de achterzijde, waarop de tape-aansluitingen van de versterker 
moeten worden aangesloten. Het van de versterker losgenomen cassettedeck wordt op de vier 


andere bussen van de equalizer aangesloten. 


EQUALIZER 
INPUT OUTPUT 


TAPE 
REC 








54 


Hob-bit 11/83 


De kwaliteit 

Voor een werkelijk bevredigend gebruik 
is de kwaliteit van de equalizer van es- 
sentieel belang, een feit dat nog wel 
eens over het hoofd wordt gezien. Koop 
een te goedkope equalizer en u kunt er 
zeker van zijn problemen te krijgen. 
Want de equalizer is een extra apparaat 
in de versterkerketen, die daar hoe dan 
ook ruis, brom en vervorming aan toe- 
voegt. Bij de goede equalizer (die nooit 
zo héél goedkoop kan zijn) zijn deze ne- 
gatieve elementen onmerkbaar klein, 
waardoor de oorspronkelijke geluidskwa- 
liteit absoluut niet hoorbaar wordt aange- 
tast. 

De Onkyo EQ-08 behoort tot deze cate- 
gorie. Hij heeft een opmerkelijk goede 
kwaliteit, wat wel blijkt uit het feit dat 
men totaal niet merkt dat het apparaat is 
tussengeschakeld als alle regelaars op O 
worden geschoven. Totaal geen geluids- 
verandering, totaal geen extra brom, ruis 
of vervorming. Heel mooi. De signaal-ruis- 
afstand bedraagt dan ook maar liefst 
100 dB, terwijl de vervorming een waar- 
de van 0,01% heeft. En dat het toonbe- 
reik op andere wijze niet wordt aange- 
tast, wordt duidelijk als men weet dat het 
frequentiebereik van 10 Hz tot 50 kHz 
loopt. 

Een ander kwalitatief aspect bij equali- 
zers is de beïnvloeding van het ene 
toongebied door het andere. Bij de EQ- 
08 is hiervan nauwelijks sprake, in ieder 
geval ruim binnen het toelaatbare. Zowel 
de kwaliteit als de gelijkmatige en onaf- 
hankelijke werking van de tien afzonder- 
lijke klankregelaars is zonder meer uit- 
stekend te noemen. Alleen de 16 kHz-re- 
gelaar gaat bij het totaal naar min schui- 
ven een paar dB's verder dan de overige 
schuiven, maar dat mag verder geen 
naam hebben. 


Het regelgebied 

De EQ-08 heeft, zoals gezegd, 10 schuif- 
regelaars die elk een midden-klikstand, 
de O-stand, hebben. Elke regelaar heeft 
het royale regelbereik van + en -12 dB. 
De eerste regelaar regelt het gebied 
rond 32 Hz (32 Hz is de centrale fre- 
quentie) en de laatste regelaar neemt 16 
kHz voor zijn rekening, althans: het 16 
kHz-gebied, zoals de afgebeelde equali- 
zer-grafiek laat zien. Welke gebieden 
met de verschillende regelaars worden 
bestreken en wat het effect is van de 
verschillende schuiven, gaan we nu be- 
kijken: 5 

32 Hz naar min: onderdrukking van rum- 
ble en andere, ongewenste stoorgeluiden 
in het zeer lage tonengebied. 

naar plus: accentuering van bijvoorbeeld 
zeer lage orgeltonen of drums, bij ge- 
bruik van een goede platenspeler. 

64 Hz naar min: onderdrukking van net- 
brom en hinderlijke boembas, waardoor 
het geluid helderder en schoner wordt. 


ACL EE 


AAAA 





SKA 





1000 2000 4000 8000 16000 (Hz) 


Fig. 2. Het regelgebied van de EQ-08. 


naar plus: accentuering van bassen, in- 
dien de apparatuur, de boxen en`de 
akoestiek dit toestaan. 

125 Hz In dit gebied komen de belang- 
rijkste bastonen en zeer veel belangrijke 
muzikale grondtonen voor. Dit is dan ook 
de centrale basregelaar waarmee de 
klankrijkdom en de ‘body’ van de lageto- 
nenweergave worden beïnvloed. 

250 Hz Ook in dit gebied komen zeer 
veel grondtonen voor, zoals die van de 
menselijke stem. Het is het gebied dat in 
de buurt van het centrale octaaf, het 
zgn. eengestreepte octaaf, komt (de mid- 
delste c op de piano). Met deze regelaar 
kan een prachtige ‘warme’ weergave 
worden verkregen. Door hem daarente- 
gen naar min te verschuiven, kan een 
wat neuzelig klinkende luidspreker weer 
wat tot de orde worden geroepen, waar- 
door hij aanmerkelijk beter kan gaan 
klinken. Ook de akoestische boembas, 
veroorzaakt door staande golven in een 
betrekkelijk kleine kamer, kan worden 
geëlimineerd. 

500 Hz Deze regelaar heeft hetzelfde 
karakter als de 250 Hz-regelaar, zij het 
in een wat hoger gebied. Het 250 Hz-ge- 
bied ligt juist onder de centrale c, het 
500 Hz-gebied er juist boven. De 500 
Hz-regelaar is daarbij bijzonder als ‘pre- 
sence'-regelaar te beschouwen, waar- 
mee een solostem extra kan worden ge- 
accentueerd. Het is een waar genoegen 
met deze regelaar èn de 250 Hz schuif 
te experimenteren, want het klankbeeld 
wordt er sterk door beïnvloed! 

1000 Hz In dit gebied bevinden zich veel 
belangrijke boventonen van veel muziek- 
instrumenten. Accentuering (naar plus 
dus) maakt het geluid duidelijker, helder- 
der, frisser, indringender. Naar min 
schuiven heeft nut indien de luidsprekers 
of het pickupelement onvolkomenheden 
in dit gebied vertonen. Het resultaat is 
dan een duidelijk zuiverder geluidsbeeld. 
2000 Hz Het voor het menselijk gehoor 
meest gevoelige toongebied. Dit is het 
gebied waardoor een instrument als bij- 
voorbeeld de trompet zijn kracht krijgt. 
De ‘power’ van dit soort instrumenten is 
met deze regelaar heel fraai in te stellen. 
4000 Hz Het gebied dat voor een al of 
niet sprankelende weergave zorgt. Met 
deze regelaar wordt het transparante ka- 
rakter van bijvoorbeeld hoge viooltonen 
en andere subtiele hoge tonen beïn- 
vloed. 


8000 Hz In dit gebied vallen de hogere 
boventonen die nauwelijks direct hoor- 
baar, maar wel degelijk op de klankkwa- 
liteit van invloed zijn. Het naar plus ver- 
schuiven van de regelaar accentueert 
deze boventonen en vergroot het spran- 
kelende van de weergave. Door de rege- 
laar naar min te schuiven, wordt evt. 
band-, plaat- of FM-ruis onderdrukt. 
16.000 Hz In dit gebied liggen de be- 
langrijkste boventonen van de meeste 
muziekinstrumenten. Met deze regelaar 
wordt niet zozeer de klank als wel de 
muzikale atmosfeer en doorzichtigheid 
beïnvloed. 

Maar andersom onderdrukt een naar min 
verschuiven eventuele hinderlijke reso- 
nantiepieken die in dit gebied nogal eens 
bij p.u.-elementen kunnen voorkomen. 
Zeer ijle ruis van plaat, band of FM kan 
met deze regelaar eveneens worden 
weggewerkt. 


De mogelijkheden van de EQ-08 

Met de EQ-08 is al het essentiële moge- 
lijk: het direct weer te geven signaal van 
elke signaalbron (platenspeler, tuner, 
e.d.) kan met of zonder correctie ten ge- 
hore worden gebracht, maar ook kan er 
al of niet gecorrigeerd worden opgeno- 
men, weergegeven en overgespeeld. Het 
is wel even een weet hoe de verschillen- 
de druktoetsen op de equalizer moeten 
worden ingesteld (er zijn enkele tiental- 
len schakelmogelijkheden in totaal), 
maar de gebruiksaanwijzing geeft, ook in 
het Nederlands, alle nodige aanwijzingen 
bondig en duidelijk. 


Hoe sluit men een equalizer aan? Een 
manier die voor de hand ligt is: tussen 
voor- en eindversterker. Maar lang niet 
alle versterkers hebben deze mogelijk- 
heid. Toch kan de EQ-08 met succes op 
elke gebruikelijke versterker worden aan- 
gesloten. 

Aan de achterzijde heeft de EQ-08 2x4 
cinch-bussen. Op 4 bussen wordt een 
cassettedeck aangesloten (Rec en Play). 
De andere 4 bussen worden verbonden 
met de Rec- en Play-bussen van de Ta- 
pe-aansluiting van de versterker. 

Bij opname en bandweergave is de 
equalizer in het Tape-circuit opgenomen. 
Wil men bij directe versterkerweergave 
van bijv. platenspeler of tuner van de 
equalizergeneugten genieten, dan kan 


dit simpelweg door de monitorschakelaar B> 


ee ee 


Hob-bit 11/83 


55 






gen 


E o l 
nNewlSrain. 5 
E DE KRACHTIGE E 
g PRIVÉ COMPUTER. E 


I THE COMMODORE 64 E 
: COMPUTER 


VRAAG SOFTWARE LIJST AAN. 


È 
E 
simclair 000 J 
E 
Š 
ä 


RUEB. 


fred. hendriklaan 141, den haag ar 
tel. 070 / 55 99 19 





uw zaak i 
voor i 





al uw 
‚onderdelen 
‚ maar 
rook voor n 
I multimeter 
l nu ook 


VELLEMAN 
} l bouwkits 


ook telefonische orders 


e 


i 















SAMUEL MULLERPLEIN 20 ROTTERDAM 
f (bij Aelbrechtskade) TEL. 010-769900 


Geopend: Maandag vanaf 13.00 t/m 18.00 uur. 
Dinsdag, Woensdag en Donderdag vanaf 9.30 t/m 18.00 uur. 
Vrijdag vanaf 9.30 t/m 21.00 uur. Zaterdag vanaf 9.30 t/m 17.00 


uur 
en AD ij 


Se EGD ACORNSAFT 


computer workshop 


knie centrum delft 
















BBC B compúter f 2295,00 debug met sourceteksten, AXR 1 ToolROM f 98,00 
Disk controller f 450,00 in assembler) f 79,00 AXR 2A SchakelROM f 198,00 
TEAC Diskdrives (slimline) idem op cassette f 59,00 AXR 4 monitor ROM f 29,00 

v.a.f 778,00 3 dim. plotprogr. op disk f 79,00 AXR2B-ROMschakelROM f 59,00 
Kast + kabelset f 130,00 12x ROMboard (BBC) f 198,00 Program Filing system f 198,00 
Watford Diskcontroller TAXAN 12” RGB 8XROM/EPROMboard f 125,00 
(62 files) f 599,00 (580 dots) monitor f1795,00 64K RAMcard f 355,00 
Watford DOS ROM (16K) f 289,00 NEC Printer f1595,00 Alle orig. Atomgames f 19,50 
Manual hiervoor f 39,00 STAR DP510 f1250,00 Centronix printerkabel f 59,00 
Wordwise/Beebcalc ROM's f 198,00 5'/ Inch diskettes v.a. f 7,95 Printer i/o incl. VIA f 39,00 
Watford digitiser/plotter f 469,00 Acorn Atom 8 + 2 K f 499,00 NEC 9" zw.w. monitor f 395,00 
BBC games va.f 18,50 Acorn Atom 12 + 12 K f 475,00 NEC 12" monitor gr./amber f 695,00 
View tekstbewerking f 295,00 Voeding 3A5V f 165,00 KAGA 12/ monitor gr./amber f 595,00 
Tooldisk (0.a. disas, reloc, Diskcontroller f 595,00 AVT 12’ monitor gr./amber f 475,00 
memorymove, -dump en Torch CP/M +88 K dd f 5990,00 BBC Datarecorder f 225,00 


DATAcassettes 2 x 6 min. f 3,60 


verder in ons programma: elektronica componenten, Hitachi oscilloscopes, Sinclair Spectrum, Commodore 64, 
Microprofessor | + Il, NEC p.c., informaticaliteratuur etc. etc. 
Wij leveren niet onder rembours; na aangetekend opsturen van E.C. of girobetaalkaarten verzenden wij orders 
boven f 50,00 zonder kosten. 
Bankovermaking kan ook: t.n.v. E.C.D. B.V. Rabobank te Den Haag, rek. no. 17.99.45.300, postgiro v.d. bank: 
38644. Alle prijzen zijn inclusief BTW! 
Elektronisch Centrum Delft B.V./Computer Workshop - Voldersgracht 26 - tel. 015-134429 - 2611 EV Delft 


EERS 


Pe van de versterker op ‘tape’ in plaats van 
op ‘source’ te zetten. Het is wèl even 
oefenen met het indrukken van de juiste 
toets: de monitortoets op de versterker, 
en de monitortoets, de Rec Selector- en/ 
of de Eq-toets op de equalizer. Maar 
wanhoop niet, het wordt allemaal wel vrij 
gauw duidelijk. 


De uitvoering 

De EQ-08 is een prachtig uitgevoerd, 
smal apparaat dat slechts 8 cm hoog is. 
Het apparaat is zilverkleurig, maar het 


A 


Eire 


grootste deel van het voorfront bestaat 
uit een fraai, donkergrijs veld, waarop de 
10 kleine schuifregelaars zijn aange- 
bracht. Elk schuifje is van een groen 
LED-je voorzien, waardoor de ingestelde 
grafiek duidelijk wordt geaccentueerd. 
Rechts naast de regelaars bevinden zich 
3 rood of groen oplichtende LED's die 
duidelijk aangeven in welke positie de 3 
insteltoetsen zijn ingesteld. Deze toetsen 
zijn: de 

EQALIZER-toets (aan/uit), de MONI- 
TOR-toets (Source/Tape) voor gebruik 
bij bandopname en -weergave, en de 


REC SELECTOR-toets (Source/EQ ef- 
fect) voor gebruik bij bandopname. De 
eenvoudig uitziende Onkyo EQ-08, zo 
kunnen we concluderen, is een kwalita- 
tief uitstekende equalizer, een raspaard 
dat, mits met beheersing gebruikt, de au- 
dio-installatie en band/plaatkopieën bij- 
zonder kan opwaarderen. 

Prijs. f 575, — 


Importeur: Acoustical 
Handelmaatschappij BV, Postbus 8, 
1243 ZG 's9Graveland. ® 035 - 61614. 


MAIZA] 


Het orgel, dat u zelf bouwt. Een 
fascinerende hobby, een 


fantastische sound. 

Ontdekt u een nieuwe fascinerende hobby. Bouw uw 
elektronisch orgel zelf. Het Dr. Böhm 
bouwpakkettensysteem is doordacht en ook voor leken 
geschikt. In onze showroom kunt u het hele 
Dr. Böhm-programma live beleven. Bezoekt u ons. 
Wij informeren u graag kosteloos en vrijblijvend. 


Dr. Bh. 


Electronische orgels in 
bouwpakkettensysteem 


Filiaal Nederland 
Herculesplein 229 -3584 AA Utrecht 
tel. 030 - 52 34 23 





- 7,5 MHz oscilloscoop met hoge 

- gevoeligheid (10 mV) 

- met bnc aansluiting 

-7,5cm beeldscherm 

- met P31 fosforlaag 

- kompieet met Nederlands- 
talige gebruiksaanwijzing 


- externe triggeraansluiting 


incl. beschrijving. 


Hondsruglaan 93c 
5628 DB Eindhoven 
Een merk van vogers Telefoon 040-415547 










Hob-bit 11/83 


57 





Een kristaldetector met enkele honing- 
raatspoelen voor ontvangst radio/kopte- 
lefoon. Prijs n.o.t.k. 

J.C. Labree, tel. 08376-2205. 


Programma's waarbij de NPF-18 als be- 
sturingscomputer wordt gebruikt. Ben be- 
reid te betalen. 

C. de Smet, Driegoten 9, 9160 Hanne 
(België). 


Wie kan mij helpen aan het schema van 
een Philips kleurentelevisie type 26K206. 
L. Keesmaat, Toutenburg 67, 3328 WL 
Dordrecht. 


Zelf geschreven, originele programma's 
voor Videopac-cassette nr. 9 (Philips Vi- 
deopac G7000 systeem) en/of schema 
voor uitbreiding van geheugencapaciteit 
van deze cassette. Beloning: diverse 
boeken- en platenbonnen voor bruikbare 
tips. 

A.M. van Lingen, Dautzenbergstr. 51, 
2523 KB Den Haag. 


Wie kan mij helpen aan de uitgangstrafo 
V076 of de versterker EL6411 (Philips 
buizenversterker). 

E. van Duyn, Berkenpad 12, Rijnsburg. 
Tel. 01718-22005. 








Elektronica-experimenteerdozen EE 
2040, 2041, 2051/52, 2010, 2014, 2017, 
2004. Alles is compleet. 

R. de Block, Zuidzandsestr. 9, 4501 AL 
Oostburg. Tel. 01170-2937. 


Tandy TRS 80 model | level 2, incl. mo- 
nitor, cassetterecorder + software + 
boeken. Prijs f 1450. 

J. Vis, Dreeslaan 82, 8072 XR Nun- 
speet. Tel. 03412-56341. 


350 gebruikte radio- en TV-buizen. Alles 
in één koop. Prijs f 275. 
E. Hoebeke, Ceresstr. 12, 4421 AV Ka- 
pelle. Tel. 01102-25986. 


Philips G7000 spelcomputer + 10 cas- 
settes + voeding. O.a. Happelaar, Satel- 
lietaanval, Las Vegas gokmachine, Golf, 
autorace enz. Nieuwprijs f 1050, ca half 


jaar oud en 100% nieuwstaat. Prijs f 700. 


B. Kiezebrink, Langstr. 3, 4288 JK Uit- 
wijk. Tel. 01832-2540. 


Stereo dig. tuner, Toko EF 5803 met 
voorkeuze-instelling f 275. 2xHY6 + fil- 
ters + VU-meters. Prijs f 75. 

P. Fonck, Achterdijk 3, 5705 CB Hel- 
mond. Tel. 04920-51134, na 18.00 uur. 


Philips radio-chronometer 300 liquid crys- 
tal display, in originele verpakking met 
etui (klokradio, AM/FM). Prijs f 80. 

Tel. 070-987444. 


Goed werkende telex/morseconverter 
voor 8K VIC-20 en softwaredecoderpro- 
gramma op cassette, samen voor f 230. 
l.z.g.st. (SSB/KG-ontvanger benodigd). 
Tel. 04950-34552, na 18.00 uur. 


Aristona SR 4149/Philips N7150 spoe- 
lendeck ca 1 jaar oud + enkele banden. 
Vraagprijs f 500. 

J.P. Moree,Pr. Bernhardstr. 26, Zuidland. 
Tel. 01881-1566, na 19.00 uur. 


IBM bolkopschrijfmachine met I/O-moge- 
lijkheid incl. interface en software voor 
Acorn Atom, f 850. 16K RAMkrt -10K be- 
zet - batt. backup - f 125. 

K. Rademaker, Oranjelaan 19, 5256 KP 
Heusden. Tel. 04162-2386. 


T199/4A homecomputer 16K + 26K. 
Compleet met cassettesnoer + software. 
Prijs f 450. 

Tel. 02520-15590 (na 18.00 uur) 











Radio Shack voor Gouda en verre omstreken. 
Meer dan 70.000 verschillende componenten. 


Ook voor omroep apparatuur. 
ZEUGSTRAAT 32-34 2801 JC GOUDA 


TELEFOON 18 20 -2 17 18 





Hob-bit 11/83 
















Basis elektronicus 


Deze cursus bestaat uit BE-A en BE-BC en is bedoeld voor 
hen die een gedegen basiskennis van de elektronica en 
elektronische schakelingen wensen. 

Wordt ook veel gevolgd door hen die zijdelings met 
elektronica te maken hebben. MTS-ers E e.d. starten direct 
met BE-BC (analoge en digitale halfgeleidertechniek). 


Middelbaar elektronicus 


Deze cursus is bedoeld voor hen, die een gedegen kennis van 
alle facetten van de elektronica willen verwerven. Men dient 
minimaal te beschikken over een vooropleiding op het niveau 
van basis elektronicus, MTS-E of praktische halfgeleider- 
techniek. 


Praktische 
digitale techniek 


Voor elke aankomende elektronicus en werktuigbouwkundige 
een must. Een uitstekende 
cursus over digitale 
functieblokjes. 
Vooropleiding BE-A of 
kennis elektrotechniek. 


Do ena 
opleidingen 
Dirksen 


Parkstraat 25, 6828 JC Arnhem 
Tel. 085-451641 of vanuit Belgie 
00/31 85451641 


Wat betreft het schriftelijk onderwijs 
erkend door de minister van onderwijs 
en wetenschappen bij beschikking 

dd. 18-12-1974, 

kenmerk BVO/SFO 129 448 



















Studeren bij 
Elektronica opleidingen Dirksen 
betekent bijblijven 

















TV-technicus 


De cursus bestaat uit twee delen. In deel A wordt de radio- 
techniek en zwart-wit TV besproken. In deel B wordt de 
kleurentelevisie behandeld. Naast een aantal praktijkschema’s 
_ wordt vooral aandacht besteed aan systematisch foutzoeken. 
Vooropleiding basis elektronicus of gelijkwaardige kennis. 


Microprocessors/ 
microcomputers 


Bestemd voor technici en elektronici die een gedegen kennis 
van de microprocessor willen verkrijgen. Naast een grondige 
kennis over de opbouw van de microcomputer leert u ook 
eenvoudige programma’s in assembly-taal schrijven. 


En voorts: 


op het gebied van de elektronica de cursussen: 
computertechnicus, meet- en regeltechnicus, assembly 
programming 8080/8085 en interfacing, videotechniek, 
digitale audio, basiskennis processorbestuurde systemen 
en zendamateur. 

In onze studiegids ’’automatiseringscursussen’’ vindt u 
informatie over: basic programming, pascal, 
introductie computergebruik, AMBI-modulen 
(basiskennis informatica, cobol e.d), 


elektronische informatieverwerking. 
e 

Ti Alle cursussen zijn praktijk-en resultaat- 
gericht. Ontwikkelingen en veranderingen 

in het vakgebied worden door eigen specialisten 

nauwlettend gevolgd en direct in de lesstof 

verwerkt. Mede daardoor worden de diploma’s van 

Dirksen door het bedrijfsleven hoog gewaardeerd. 













































































Bon 













PosteuderBPladtsB annie User dicteren 
Deze bon in gesloten envelop, zonder postzegel, zenden naar: i 


Elektronica opleidingen Dirksen, Antwoordnummer 677, 






6800 WC Arnhem. 


Of bel 085-451641 


ook ’s avonds en tijdens het weekend. eia 




















































Digital-logic probe SBC 902 


Testapparaat digitale schakelingen 


Voor degene die nogal eens met digitale schakelingen werkt is de 
SBC 902 een prima stuk gereedschap. Ideaal voor het 

testen van DTL, TTL (tot 50 MHz) en CMOS 

(tot 30 MHz). LED-indicatie voor hoog” en 


„laag”. Praktische geheugenfunctie. 
Spanningsgebied 4,5... 30 V. 
Instructieve handleiding. 


Logic pulser SBC 903 


Een impuls-aankoop waar u 
lang plezier van zult hebben 


Wie TTL- en CMOS-schakelingen wil 
testen moet de juiste impulsen kunnen 
geven. Dat kan met de impulsgever 
SBC 903. Produceert éénmalige im- 
pulsen of twee series impulstreinen. 
Frequenties: 100 Hz en 10 Hz. 

Met uitvoerige handleiding. 


Current tracer SBC 904 
Voor digitale technieken 


Voor het detecteren van stroomim- 
pulsen in twee gebieden: 1...10 mA 

en 10 mA...1A. 

Bij stijg- en afvaltijden groter dan 10 ms. 
Geschikt voor frequenties vanaf 5 MHz 
resp. 10 MHz en lager. In combinatie met 
SBC 903 ook voor andere dan digitale 
technieken. Uitvoerige handleiding. 


PHILIPS 


kosten, 
groot gemak 


Hebt u ook zo'n 
hekel aan die draden- 
wirwar achter uw HiFi- 
opstelling? Het eenvoudige, prak- 
tische Philips snoerhaspeltje geeft u de 
oplossing. Er zijn twee typen: één voor de dunnere, 
de ander voor dikke snoeren. Opgerold staat netjes toch zeker? 


De meet-manus-van-alles 


Snel, goed en duidelijk 
meten van: weerstanden, 
stromen en spanningen. 


verzonken bedieningsknop. 
Prima afleesbare spiegelschaal 
met haarscherpe naaldaan- 
wijzing. 

Veel meetgebieden. 

Cassette voor transportbescherming. Incl. meetsnoeren. 





Kleine 

















Geiger-müller-indicator 
NL 5102 


In onderdelenpakket voor 
zelfbouw 





Radio-actieve straling aanto- 

nen. Voor bèta- en gam- 

ma-straling. Visuele af- 

lezing en akoestische 

signalering. 

Een compleet pakket, 

inclusief de originele 

professionele Philips geiger- 
müller-telbuis type ZP 1310. Met uitvoeri- 
ge bouwbeschrijving en handleiding. 





Reinigingsarm en 
naaldreiniger 
RC 5000 


Schone platen - perfecte muziek à 
je x 


Luxe set. Arm en voetstuk uitgevoerd 

in chroomglans. Reinigingsarm heeft fluwelen kussentje 
waarmee de plaat absoluut krasvrij wordt gereinigd; een 
borsteltje houdt het stof vast. Door aarding wordt statische 
elektriciteit afgeleid. Opbergdoosje bevat verder: naal- 
denkwastjes, naaldreinigingsvloeistof en een reservekus- 
sentje voor nog meer schone platen. 


z biju 
vijgoaar 
Voerdelenlel 





PHILIPS NEDERLAND 


TSCA Afd. Onderdelen 


Postbus 90050, 5600 PB Eindhoven 





Multimeter UTS 001 


Inclusief dB-schaal. Praktische